Crkva Sv. Ahilija

Ariljska crkva posvećena je episkopu Ahiliju iz Larise ( Grčka ) , vatrenom borcu protiv arijanske jeresi i učesniku prvog Vaseljenskog sabora u Nikeji 325. godine.
Gospod ga je proslavio pobedom nad arijem, učinivši čudo da na Ahilijevo ispovedanje istine poteče voda iz kamena.
Hram je tesno vezan za svetorodnu dinastiju Nemanjića, prvog srpskog arhiepiskopa Svetog Savu i zlosrećnog kralja Dragutina, ktitora ovog hrama.
Prema svojim arhitektonskim svojstvima pripada Raškoj stilskoj grupi koja je obeležila XIII vek, koherentnim spojem Romaničke obrade spoljašnjosti i Vizantijskog prostornog koncepta.
Ona je jednobrodna, jednokupolna građevina sa spoljnom i unutrašnjom pripratom, naosom, bočnim pevnicama postavljenim u ravni središnjeg traveja i tročlanim oltarskim prostorom čija se apsida završava polukružno. Istočni zidovi i djakonina su ravni. Kupola je na pandatifima i oslanja se na lukove nošene pilastrima uzidanim u bočne zidove naosa. Zasvedena je poluobličastim svodovima na čijem preseku se iznad središnjeg traveja uzdiže vitka konstrukcija kupole čiji je visoki tambur, kružnog preseka, postavljen na izvanredno masivno postolje. Čak i sa naknadno, najverovatnije u XIV veku, dozidanom pripratom hram Svetog Ahilija u Arilju ima oblik slobodnog krsta u krugu, mističnog simbola koji je obeležio srpsko graditeljstvo XIII veka. Ukupni utisak bio je dodatno naglašen slikanim dekoratlvnim ornamentom terakot crvene boje, čiji se ostaci i danas vide na tamburu kupole i kvadratnom postolju na koje ovaj naleže. Ornament je bio nanesen na svetlo oker ili bledoružičasti malter kojim je prethodno prekrečena čitava fasada.
Slikanje fasada u stilu vizantijskog ćelijastog sloga, tehnike zidanja naizmeničnim redovima kamena i opeke, na romanički obrađenim zidovima čini crkvu Sv. Ahilija u Arilju jedinstvenom građevinom XIII veka na ukupnom području vizantijskog sveta jer nema sačuvanog primera neke pravoslavne bogomolje iz te epohe čija fasada je u potpunosti bila ukrašena na ovaj način.
Pored arhitektonskih vrednosti i istorijskog značaja, crkva se ističe kao galerija dragocenih fresaka. Najzanimljiviji deo fresko-ansambla čine portreti vladara iz loze Nemanjića, njihovih srodnika i svih arhiepiskopa od osnivanja nezavisne Srpske crkve.
Najveću pažnju privlače portreti na južnom delu unutrašnje priprate, stojeće figure ktitora kralja Dragutina s modelom crkve u rukama i freska iznad mirotočivog groba Dragutinovog mlađeg sina Urošica. Kao nedvosmisleni dokument kraljeve ktitorske aktivnosti i ilustracija međusobnog uvažavanja ( u vreme oslikavanja crkve braća su živela u slozi ) jedan je od najlepših idealizovanih portreta je portret vladarske braće Milutina i Dragutina Nemanjića u pratnji žene, ugarske princeze Kateline.
Po prvi put u istoriji srpskog freskoslikarstva pojavljuje se jedno novo ikonografsko rešenje. Do tada je bilo uobičajeno da na ktitorskim predstavama Bogorodica ili svetitelj zaštitnik privode ktitora Hristu na prestolu, pognute glave sa modelom hrama u rukama. Ovde je Sin Gospodnji naslikan smanjen u medaljonu između glava uspravljenih, frontalno okrenutih kraljeva, koje blagosilja podignutim rukama. Predstave ova tri lika zauzimaju posebno mesto u razvoju srpskog srednjovekovnog portreta.
Freska Svetog Arhangela Gavrila nazvana Plavi Anđeo ( Ariljski anđeo ) , otmenog svetlog lika u blistavoj, jednostavnoj tunici inkarnacija je ideje Gospodnjeg poverenika nestvarne lepote i veličanstvene plemenitosti. Sigurno postavljena figura Arhangela, jasno izraženog karaktera sa snažnom muskulaturom i bogatom odorom ratnika, izuzetne je likovne vrednosti. Ova freska se svrstava u najuži krug remek dela starog srpskog slikarstva.
Istorijski značaj imaju i portreti Dragutinovih sinova-Vladislava i Urošica. Predstave srpskih arhiepiskopa i pripadnika Nemanjićke loze kao i portreti moravičkih episkopa i mitropolita, čine jednu od najznačajnijih skupina zidnih slika preko kojih se prepoznaju zanimljivi likovi srpske prošlosti.
Autori ariljskih fresaka nisu poznati po imenu, ali se zna da su poreklom iz Soluna. U stilskom i ikonografskom pogledu ovaj živopis je delo koje najavljuje prekretnicu u razvoju srpskog zidnog slikarstva. On je vesnik novog stila, kojim će dvorska slikarska radionica kralja Milutina obeležiti slikarsku umetnost Srbije prvih decenija XIV veka.
U Ariljskom hramu je sahranjen Dragutinov mlađi sin, princ Urošic. Ova činjenica ukazuje na značaj hrama za samog kralja i mogućnost da se neki od dvorova nalazio u blizini Arilja.
Ono što ariljski hram nedvosmisleno izdvaja od ostalih zadužbina Nemanjića izgrađenih u ovoj epohi, pored njegove svojevrsne visine je i nedostatak kule zvonika nad spoljnom pripratom i ulaz na južnoj strani umesto uobičajenog na zapadnoj što je karakteristika svih episkopskih sedišta.
Za razliku od ostalih crkvi Nemanjića građenih u XII i XIII veku, koje nisu bile katedralni hramovi namenjeni velikom broju vernika, crkva u Arilju je imala tu namenu, pa je sazidana na uzvišenju sa kog je bila vidijiva iz daleka.
U doba Cara Dušana, po proglašenju Srpske Patrijaršije 1346. godine Moravička episkopija podignuta je u rang mitropolije. Mitropolija u Arilju i manastirsko bratstvo podelili su sudbinu svog naroda i države u strašnom naletu Osmanlija vođenih Mehmedom II Osvajačem Carigrada.
Morala su da prođu skoro dva veka da bi tek krajem četrdesetih godina XVII veka ponovo oživela mitropolija u Moravici, Ariljska zvona oglasila su se ponovo tek 1833.godine. Ali ovog puta ne sa mitropolije već samo sa parohijske crkve. Izgled i položaj hrama i danas u posmatraču, gledano iz ma kog pravca, izaziva osećaj bojažljivog divljenja, ushićujući i neponovljivi, dok on svojom nestvarnom belinom i vitkošću, dominira jezgrom zapadnosrpske varošice Arilja kao svetionik vere Hristove.
Crkva Sv. Ahilija je proglašena za spomenik kulture od izuzetnog značaja.