Užice – centar Zlatiborskog okruga

UŽICE KROZ ISTORIJU

Prema ostacima materijalne kulture, užički kraj bio je naseljen u praistorijsko doba. Nalazišta neolitskog perioda otkrivena su na velikom broju lokaliteta ( pećina Megara, u južnom delu sela Stapari, Potpećka pećina u selu Potpeć ). Krajem XII veka Užice sa okolinom ulazi u sastav Nemanjine srednjovekovne feudalne države, što potvrđuje i povelja manastira Studenice iz 1196. godine.

Prvi siguran pomen Užica nađen je u dokumentu iz Dubrovačkog arhiva od 9. oktobra 1329. godine. Polovinom XIV veka širim područjem Užica upravljao je Vojislav Vojinović, a po njegovoj smrti, vlast je preuzeo Nikola Altomanović. Šireći svoju vlast i teritoriju ugrožavao je Dubrovnik, bosanskog bana Tvrtka i kneza Lazara. Udruženim snagama knez Lazar i bosanski ban Tvrtko su uhvatili Nikolu Altomanovića 1373. godine i oslepeli ga. Užički kraj od tada je u sastavu države kneza Lazara. Posle pada srpske despotovine osvojili su ga Turci. U XVI veku Užice je bilo središte nahije i kadiluka, a tokom XVII veka postao je značajno zanatsko i kulturno središte.

U vreme austro – turskih ratova, krajem XVII i u XVIII veku, grad je postao velika vojna baza, a u vreme Prvog srpskog ustanka značajno vojno i strategijsko mesto. Srpski ustanici oslobodili su užičku varoš 1805. godine, a 1807, i tvrđavu. Užice je postalo važan ustanički centar. Posle sloma Prvog srpskog ustanka, 1813. godine ponovo je palo pod tursku vlast. Konačno je oslobođeno 1862. godine.

Prema prvom sačuvanom popisu stanovništva posle iseljavanja Turaka, u Užicu je bilo 3163 stanovnika. Usvajanjem urbanističkog plana 1871. godine otpočela je njegova intenzivna gradnja. Varoš ekonomski jača, cvetaju zanatstvo i trgovina, osnivaju se esnafi. Trećeg maja 1899. godine kralj Aleksandar Obrenović postavio je kamen temeljac za izgradnju prve hidrocentrale na Đetinji. Električno osvetljenje grad je dobio 2. avgusta 1900. godine, a u maju 1901, krenula je u probni rad Tkačka radionica. Razvojem industrije i trgovine stvoreni su uslovi za osnivanje prvih bankarskih ustanova: Građanske štedionice ( 1884 ), Trgovačke banke ( 1908 ) , Užičke kreditne zadruge ( 1911 ). Telegrafska služba je uvedena 1860, a telefonska 1904. godine. Krajem XIX i početkom XX veka u Užicu se osnivaju patriotska, kulturna i sportska udruženja: Narodna odbrana, Kolo jahača “ Knez Mihailo „, Streljačka družina, Velosipedsko društvo, Planinarsko društvo, Savez trezvene mladeži, Đačka družina “ Napredak “ , Pevačko društvo “ Zlatiborska vila “ ,  Sokolsko društvo “ Dušan Silni “ i druga.

Posle završetka Balkanskih i Prvog svetskog rata u Užicu se ubrzano počela obnavljati proizvodnja i industrija. Osnovana je Fabrika za preradu kože u Vrelima, železnička Kolska radionica, a 1928. u grad je iz Slovenije preseljena Fabrika oružja i municije Jakova Posingera ( danas “ Prvi Partizan “ – Namenska proizvodnja ). Obnovljene su stare bankarske ustanove, a osnovane su i nove: Privredna banka, Užička prometna banka i Užička oblasna banka. Razvijala se putnička i železnička mreža: pruga Užice – Vardište, put Užice – Kraljeve Vode na Zlatiboru, put Užice – Kadinjača – Bajina Bašta.

U periodu Drugog svetskog rata 1941 – 1945, Užice je bilo središte značajnih istorijskih događaja ( Užička republika ). Posle Drugog svetskog rata grad se polako razvija u veliki privredni i kulturni centar zapadne Srbije. U gradu postoje osnovne, srednje i više škole, Učiteljski fakultet, Narodno pozorište, Narodni muzej, Istorijski arhiv, Gradska galerija, Narodna biblioteka.

STARI GRAD

Ostaci Užičkog grada leže na stenovitom grebenu, koji gotovo pregrađuje korito Đetinje na mestu gde ona ističe iz klisure i utiče u pitomu kotlinu. Utvrđenje je podignuto na visokom, relativno nepristupačnom grebenu koje sa tri strane okružuje reka Ðetinja. Prema zapadu, jugu i istoku okomite litice, visoke i do 50 m, kao jaki prirodni bedemi spuštaju se do reke. Prilaz gradu bio je moguć samo sa severa, sa sedla prema susednom visu, ali i tu su vertikalne strane branile prilaz najvišem delu utvrđenja, čineći ga neosvojivim. Iz utvrđenja se mogla nadzirati i braniti saobraćajnica koja je povezivala Bosnu sa Srbijom.
Položaj grada vekovima je izazivao divljenje putnika i namernika koji su prolazili pokraj njegovih bedema.

Prvi pouzdani istorijski izvori o užičkoj tvrđavi potiču iz sredine 14. veka. Tada je bila u posedu vlastelinske porodice Vojinović, a od 1366 – 1373. godine pripadala je Nikoli Altomanoviću. Dubrovački istoričar Mavro Orbini pominje Užice opisujući događaje koji se tiču sukoba kneza Lazara i kralja Tvrtka sa Nikolom Altomanovićem, koji je tada uhvaćen, zarobljen i oslepljen u tvrđavi, leta 1373.

Geografski položaj i njen strateški značaj uticali su na izgled tvrđave. Ona je u gornjem delu imala polukružnu kulu, u srednjem delu objekte za smeštaj vojnih posada, opreme i hrane, a u donjem tzv. Vodenom kulom bila je povezana sa rekom.Tvrđava je više puta rušena i ponovo utvrđivana. Značajna dograđivanja i utvrđivanja obavljena su 1478.g., zatim u vreme austro – turskih ratova 1688. g. i 1737 – 1839 g. i na kraju, u vreme Prvog i kratko vreme posle Drugog srpskog ustanka, 1813 – 1819 godine. Konačno je kao vojni objekat onesposobljena i porušena u januaru 1863.g., u vreme proterivanja Turaka iz grada.

Zahvaljujući arheološkim istraživanjima, delimičnom rekonstrukcijom i konzervacijom Zavoda za zaštitu spomenika kulture iz Kraljeva i Narodnog muzeja iz Užica od 1973 – 1984.godine zaustavljeno je obrušavanje i nestajanje grada koje je trajalo više od jednog veka.

CRKVA SV. MARKA

Stara crkva u Užicu smeštena je u delu grada poznatom po imenu Carina. Crkva se prvi put pominje u trećoj deceniji 18. veka kao mala crkva – Čatmara građena u stilu crkava brvnara koja se nalazi u srpskom delu varoši. Feliks Kanic pominje Markovu crkvu u Užicu za koju kaže da je sagrađena 1828.godine, da je građena u bondruku, sa strmim i visokim krovom, pokrivena sindrom, sa malim drvenim tornjem na zapadnoj strani.
Uz crkvu je 1890.  g. podignut zvonik od drveta, visine 22 m. Po skladnim oblicima i lepoti jedinstven je u Srbiji. Gradio ga je jedan užički sajdžija, a ktitori su mu bile užičke zanatlije.
U crkvi se nalaze vredne ikone i mnoge dragocenosti i relikvije, među kojim i delovi starog ikonostasa, rad zografa Simeona Lazovića. Ikone su slikane 1851.g. i najverovatnije ih je slikao Dimitrije Posniković. U crkvi se nalazi i zbirka gravura nastalih od 17. do 19. veka, kao i predmeti primenjene umetnosti, radovi užićkih kujundžija.

CRKVA SV. ĐORĐA

Na inicijativu bogatijih trgovaca i uglednih građana Užica, saborna crkva, posvećena svetom Đorđu, građena je u periodu od 1842. do 1844. g . Nalazi se u centru grada u blizini Gimnazije. Ikonostas i zivopis radili su, između 1851 – 1856. g, slikari Dimitrije Posniković i Milija Marković.

Crkva je imala tri zvona od kojih su sačuvana dva. Jedno od dva sačuvana zvona poklonio je 1846. g. gradu knjaz Aleksandar Karađorđević. Nedostaje zvono koje su odneli Austrijanci u Prvom svetskom ratu. Na crkvenom tornju je 1859. g. postavljen prvi javni sat.

JOKANOVIĆA KUĆA

Jokanovića kuća je pripadala jednoj od najbogatijih trgovačkih porodica Užica u drugoj polovini 19. veka – porodici Jokanović. Poznata je i pod imenom “ Pecara “ ( Jokanovići su trgovali, između ostalog, vinom i rakijom i držali nekoliko mehana u Užicu).
Kuća je jedna od retkih sačuvanih reprezentativnih kuća 19. veka, ne samo u Užicu, već i široj okolini.
Zbog naglašenih etnografskih karakteristika, objekat je proglašen za kulturno dobro – spomenik kulture.
Jokanovića kuća se nalazi u najužem centru grada, pored Gradske galerije. U njoj je predstavljena muzejska izložba ambijentalnog karaktera na temu: “ Gradska kuća u Užicu u 19. i početkom 20. veka“ . Postavkom je prikazana potpuna transformacija Užica od orijentalne varoši “ sehera “ u srpsku varoš.

Muzejska postavka sadrži tri ambijentalne celine ( tri enterijera ) : Prvi, tzv. “ orijentalna soba “ kojim se prikazuje stanovanje građana u Užicu u 19. veku. “ Devojačka – građanska soba“ odražava početak novog “ srpskog “ vremena, kada se posle osobođenja od Turaka kod srpskih trgovaca i zanatlija javljaju potrebe za lepšim i udobnijim stanovima, evropskim odelom, nakitom itd.

Salon gradske kuće s kraja 19. i početka 20. veka predstavlja vreme kada se u Užicu izdvaja sloj bogatih ljudi, trgovaca koji svoje bogatstvo žele da pokažu i luksuznijim življenjem.

GRADSKA GALERIJA

Gradska galerija u Užicu osnovana je 1990. godine.

Galerija se bavi izlaganjem dela moderne i savremene jugoslovenske umetnosti, a organizuje i izložbe inostranih autora. U svojoj delatnosti ima i veoma značajnu međunarodnu manifestaciju – Internacionalni grafički Bijenale “ Suva igla “ , čiji je inicijator, osnivač i organizator.
U okviru Krakovskog grafičkog Trienala uvrštena je među 22 prestižne manifestacije u svetu i predstavlja se na izložbi Intergrafija u okviru Trienala.
Do sada je održano 6 Bienala.

Na internacionalnom grafičkom bijenalu “ Suva igla “ učestvovali su do sada umetnici iz 34 zemlje sveta. Za proteklih dvanaest godina u Gradskoj galeriji održano je preko 150 izložbi. U programu su zastupljene sve oblasti likovnog stvaralaštva.
Galerija raspolaže izložbenim prostorom od 185 kv. metara, savremenom rasvetom i izlagačkom opremom.

GRADSKI TRG

Centralno mesto u gradu zauzima Trg partizana. Urbanističko rešenje gradskog trga kao jedinstvenog i izuzetnog scenskog prostora izvanredno se uklapa u potrebe građana za mestom najrazličitijih – kulturnih, zabavnih i političkih – okupljanja.

Počev od Pozorišta i Biblioteke na čelu, trg se celom širinom spušta u više nivoa prema glavnoj ulici i produžava sve do hotela “ Zlatibor “ . Na trgu se izvode scenski spektakli, on je omiljeno mesto druženja svih generacija Užičana.