Petrovaradinska tvrđava

Petrovaradin, Gibraltar na Dunavu, sa do danas sačuvanom Gornjom tvrđavom, predstavlja klasičan primer vojne arhitekture 18. veka, a po svojoj veličini i brojnim objektima, i remek-delo u sistemu fortifikacije.

Na desnoj obali Dunava, iznad reke, na kamenitoj hridini obronaka Fruške gore, vekovima su postojala vojna utvrđenja. U vreme rimske dominacije Podunavljem, jedno od utvrđenja bio je i Cusum, na području današnje Gornje tvrđave. Od prvog veka nove ere, pa sve do propasti Zapadnog rimskog carstva, utvrđena granica – Limes– odolevala je napadima raznih osvajača.

Posle je Vizantija na ovim isturenim tačkama učvršćivala svoje granice. Iz ovog vremena na mestu Cusuma pominje se Petricon, da bi najzad u 13. veku, za vlade ugarskog kralja bele IV, bio izgrađen utvrđeni cistercitski samostan sa crkvom posvećenoj blaženoj devici Mariji.

Posle pada Beograda 1521, pravac turskog osvajanja išao je prema severozapadu, pa je i osvajanje Petrovaradina bila jedna od epizoda u Sulejmanovom pohodu protiv Ugarske i Beča. Pod turskom upravom od 1526. godine, Petrovaradin ima status kasabe i važne stanice na dve, za otomansku imperiju važne saobraćajnice: Dunav i Carigradski drum. Austrijska vojska, koja 1687. ulazi u ovu tvrđavu, hitno otpočinje podizanje fortifikacionih objekata, jer je predstojala još duga borba za prevlast u Podunavlju i na Balkanu.

Snažnim upadom Turci su 1690. povratili Srem pa i Petrovaradin. Međutim, u leto 1691, posle novog napada Austrijanaca, Turci napuštaju tvrđavu, da bi porazom kod Slankamena 17. avgusta 1691. konačno izgubili pozicije u Sremu, pa i Petrovaradinu, što je uslovilo duži predah, a u istoriji Petrovaradina početak sistematske izgradnje. Godine 1692. Austrijanci su započeli zidanje tvrđave po Vobanovom sistemu, čija je osnova imala više naglašenih delova (Gornja tvrđava, Donja tvrđava, Hornverk, Mala tvrđava na ostrvu i Mostobran). Na Gornjoj tvrđavi bio je najpre oblikovan jugozapadni istureni ugao, takozvani Leopoldov bastion. Radove je vodio Matijas Kajzersfeld, iskusan fortifikator sa reputacijom graditelja utvrđenja u Osijeku, Brodu, Budimu, Segedinu i Velikom Varadinu. Rat je trajao i Turci su iznenadnim pokretom iz Beograda došli do Petrovaradina i 11. septembra 1694. počeli dvonedeljnu opsadu, ali tvrđavu nisu uspeli da povrate.

( Kao uspomena na tu opsadu uklesana je godina 1694. na portalu istočne kapije na putu prema Topovnjači). Do tridesetih godina 18. veka završeni su pored Leopoldovog i bastioni: Inoćenti, Josif, Ludvig i Terazija s pratećim objektima. Ovaj kompleks sadržavao je formirane objekte na Gornjoj i Donjoj tvrđavi i na Dvorožnom bastionu Hornverk, koji je prema jugu zahvatao istureni prostor pred Gornjom tvrđavom, prema Sremskoj Kamenici i Fruškoj Gori. Grade se i Mostobran- Bruckenschantze na levoj obali Dunava, i malo ostrvsko utvrđenje- Inselschantze. Sve je ovo građeno sa izvesnim prekidima do 1780. kada je tvrđava u potpunom kompleksu, s urbanizovanim Podgrađem, završena.
U toku izgradnje još jedan događaj iz ratne istorije doveo je tvrđavu u opasnost, bila je to velika bitka kod Petrovaradina 5.avgusta 1715.godine. Ogromna turska vojska, od 200.000 ljudi, imala je zadatak da osvoji Petrovaradin i da pođe dalje prema severu i zapadu. Garnizon u tvrđavi bio je prilično velik – oko 8.000 ljudi. .

Međutim, zbog približavanja Turaka i njihovog prelaza u Srem, Austrija je pod komandom Evgenija Savojskog izvršila koncentraciju preko 70.000 vojnika u vojnom logoru, na mestu današnjeg Futoga.

Bitka je vođena na obroncima Fruške gore, na talasastim terenima od Sremskih Karlovaca prema Petrovaradinu, između Dunava i Fruške gore. Turci su svoj glavni štab postavili na malom brdu koje se danas zove Vezirac, u blizini puta Petrovaradin- Sremski Karlovci. Dana 5. avgusta- tačno u 7 časova-Austrijanci su otvorili bitku, koja je trajala do 11 časova, i završila njihovom pobedom. Austrijanci su zarobili više od 170 topova, isto toliko barjaka, oko 2.000 kamila, komandni šator velikog vezira i veliku količinu drugog ratnog materijala. Posle pobede kod Petrovaradina, Eugen Savojski već u oktobru 1716.g. Osvojio je Temišvar, a 1717.godine i Beograd. Slomljena vojnim neuspesima, Turska je 1718. god. potpisala mir u Požarevcu, po kome se Turci konačno povlače iz Srema i Banata, i Austrijanaci zaposedaju ne samo ceo Srem i Banat nego i bosansku Posavinu i severnu Srbiju. Požarevački mir značio je veoma važnu prekretnicu u istoriji Petrovaradina, koji za pune dve decenije gubi prvorazredni strateški značaj i pada u senku sada mnogo važnije Beogradske tvrđave.

Dok je tvrđava na bregu posle Požarevačkog mira dosta sporo dobijala pojedine objekte, na levoj obali Dunava – Mostobran, povezan potonskim mostom s tvrđavom ( 1697-98)-nastaje naselje s oko 1.000 stanovnika. To je sada, posle Karlovačkog mira 1699.godine, jedno od glavnih pograničnih naselja između Austrije i Turske. Ono raste i do 1748. godine nosi razna imena. Nazivaju ga Petrovaradinski Šanac ili Srpski Šanac ( Razenschanze), zatim Srpskim Selom (Razendorf), a nešto kasnije, kada su se počela javljati i obeležja varoši, ovo naselje nazivaju Srpska Varoš (Razenstadt)- Villa Rasciana.

Za pedesetčetiri godine (1694-1748), što je bez presedana u istoriji tadašnje Ugarske, Šanac je – s 215 graničara i 43 komorska podanika – izrastao 1748. godine u Slobodan kraljevski grad, prvi na jugu Ugarske, s 4. 620 stanovnika, nazvan Neoplantae, Ujvidek, Neusatz, Novi Sad. Do početka 20. veka izrastao je veliki grad koga su nazivali „ najlepša varoš na donjem Dunavu“. Vojno-strateški značaj Petrovaradina ponovo raste posle Beogradskog mira (1739.g.) kada su Austrijanaci napustili Beograd i kada su Sava i Dunav postali trajnijom granicom između Austrije i Turske. Sredinom 18. veka započela je i poslednja faza izgradnje objekata u kompleksu tvrđave na desnoj obali Dunava. U okviru Gornje tvrđave zidaju se glavne zgrade: Duga kasarna, Jednostavna kasarna, Topovnjača, (Arsenal, kasnije nazvan Mamula), izgrađen je vodovod, a na bastionu Ludvig i kula s velikim satom. Od godine 1768. do 1776. građeno je podzemlje tvrđave-lagumi, galerije i hodnici kroz četiri sprata. Dužina ovih komunikacija i podzemnih prostorija iznosi nešto više od 16 kilometara. Ovaj jedinstveni sistem imao je predviđene instalacije minskih polja, kao i određena mesta, prostorije, za smeštaj vojske, oružja, i nizove puškarnica kojih je bilo oko 10. 000. Izgrađen je bunar Josifa II, a dovršen i natkriven veliki Ratni rezervni bunar prečnika 3, 50m, dubine oko 60m. Ovaj izvanredno zanimljiv objekat, ispod kružne prostorije, pod kupolastim svodom, imao je značaj glavne rezerve vode za snabdevanje posade. Etapno, s kraćim ili dužim prekidima, tvrđava je građena preko 90 godina, pri čemu je korištena brojna radna snaga. Ne bez razloga ovo veliko gradilište nazivali su Grobnica stranaca.

Po nekim podacima u poslednjoj, najintezivnijoj etapi, kada se bližio kraj izgradnje tvrđave, na radilištima je dnevno umiralo 50-70 ljudi. Epidemije, mizerni uslovi pod kojima se radilo, glad i iznurenost, podnosio je ogroman broj graditelja.

Izgradnja i održavanje tvrđave predstavljali su veliki teret za stanovništvo Srema, pa i Slavonije, jer je drvo za gradnju, za pečenje cigle i crepa, za palisade i druge potrebe dovoženo iz posavskih i slavonskih šuma, po nevremenu i rđavim putevima. S Podgrađem, koje se gradi u sklopu tvrđave, gde su i danas sačuvani izvanredni primeri arhitekture: zgrada, kapija, bedema, bastiona i šančeva, godine 1780-godina završetka izgradnje, utisnuta na gornjem delu spoljne istočne kapije- Petrovaradin i nadalje, više od jednog veka, ostaje veliki garnizon s oko 4.000 vojnika u kasarnama, s 2000 mtc municije u barutanama i sa 400 topova – haubica i merzera, tako da je početkom 19.veka najbezbednija tvrđava carevine.

Godine 1783. Petrovaradin je postao sedište Slavonsko-sremske generalne vojne komande pod čiju su nadležnost spadale: Gradiška, Brodska i Petrovaradinska regimenta, te Šajkaški bataljon, što rečito govori o porastu njegovog vojno-strateškog značaja u okviru austrijske politike prema Turskoj i Balkanu.

U vreme revolucije 1848-49. Petrovaradin je bio u rukama Mađara. Garnizon iz tvrđave stalno je uznemiravao srpske položaje ispred Karlovaca, Bukovca i Kamenice, dok su topovi bili preteći okrenuti prema Novom Sadu, zbog čega je srpski pokret svoje sedište morao da prenese u Karlovce. Posle ulaska Jelačićeve vojske u Novi Sad, mađarska posada s tvrđave 12. juna 1849.godine počela je strahovito bombardovanje grada koji je „ goreo kao zapaljena luč “, dok je njegovo stanovništvo u bekstvu tražilo spas.

Petrovaradin nije bio samo neosvojiva tvrđava nego i velika tamnica, o čemu je poznati srpski političar Mihajlo Polit-Desančić zapisao: „Današnji Varadin ne da se sravniti s onim Varadinom pre bune. Nego, nešto osobito žalosno je imao Varadin u ono doba… A to je brujanje i zveketanje robijaša. . . Danju, noću, čuo se ispod zemlje zveket lanaca robijaških. „ Tokom vremena, pored brojnih nepoznatih zatočenika, robijaša i zatvorenika u Petrovaradinskoj tvrđavi, bili su u njoj zatočeni i značajni ljudi iz prošlosti naših naroda. Posle sloma Prvog srpskog ustanka, Karađorđe je sa svojom pratnjom, od početka novembra 1813. do 22. januara 1814. godine, bio interniran u tvrđavi. Bio je smešten u Gornjoj tvrđavi, u oficirskom paviljonu.

Vasa Pelagić, jedan od prvih agitatora i nosilaca socijalističkih ideja, novembra 1872. god. je uhapšen i, kao „buntovnik opasan po svaku državu“, zatvoren u kazamate tvrđave. Hrvatski književnik Antun Gustav Matoš, rođen u Sremu, uhapšen je i kao vojni dezerter zatvoren u Petrovaradinsku tvrđavu. Među zatočenicima posebno mesto svojom mučeničkom i herojskom pogibijom zauzimaju rodoljubi Beške i nekih drugih mesta Srema, koji su 1914. godine streljani u širokom šancu tvrđave.

U novijoj istoriji tvrđava je bila svedok smelog podviga skojevaca i rodoljuba, koji su predvođeni Daliborom Francistijem, u jesen 1941.g. pokušali da miniraju šlepove sa prikupljenom municijom iz vojnih skladišta. Otkriveni i pohapšeni, streljani su u Vukovaru 19. oktobra 1941. godine. Do 1918. godine tvrđava je bila austrijski garnizon. Između dva rata u tvrđavi je vojska Kraljevine SHS, odnosno Kraljevine Jugoslavije. Za vreme Drugog svetskog rata okupira je vojska tzv. NDH. Godine 1948. tvrđava je stavljena pod zaštitu države, kao istorijski spomenik, a od 1951.god. počinje njena adaptacija, restauracija i konverzacija za potrebe kulturnih i turističkih potreba.

PETROVARADINSKA  TVRĐAVA

je građena od 1692.do 1780.godine. Njen idejni tvorac je markiz Sebastijan Voban ( 1633 – 1707), francuski vojskovođa, arhitekta i pisac iz doba Luja IV. Po njegovom sistemu građen je čitav niz tvrđava, pa i ova, koja je vremenom, radi položaja i važnosti, nazvana Gibraltar na Dunavu. On je nikada nije video. Nastajala je u doba austrijskih vladara Leopolda I, Josifa I, Karla VI, Marije Terezije i Josifa II. Prvi njen plan uradio je inžinjerski pukovnik kajzersfeld, drugi-geograf Marsili, koji je 1699.godine ( kod sklapanja mira u Karlovcima ) biti komesar cara Leopolda pri određivanju granica prema Turskoj. Početne radove izvodi vojni graditelj Vamberg, zatim Gisenbir, a docnije Doksat, Manet i Šreder.

Gradnju su nadzirali princ Savojski, grof Karafa i na kraju prestolonaslednik Josif. Od 1702. god. u Petrovaradinu je smešten kapetanat Podunavske vojne granice. Tvrđava stoji na serpetinsko dioritskoj steni koja ima dominantan geografski i strategijski položaj na ovim prostorima, te su se zbog toga o nju kroz vekove otimali mnogi narodi. Ovde ima tragova još iz starijeg kamenog doba, kasnije su se smenjivali Kelti, Rimljani, Huni, Avari, Vizantijci, Mađari, Srbi i Turci koje su 1687. godine isterali Austrijanaci, koji će pet leta kasnije započeti gradnju sadašnje Tvrđave. U jeku gradnje, 1726. godine, zemljotres je oštetio nedovršene bastione, ali je tvrđava odolela elementarnoj nepogodi, kao što će i kasnije odbiti sve nasrtaje svake vojne sile.

ZAŠTITNICI  TVRĐAVE

Srem štiti sveti Dimitrije, a Tvrđavu sveti Sebastijan i sveti Fabijan (koji kao nepokretni sveci padaju 20.januara). Patron vojnog garnizona je sveti Petar, čiji se lik nalazi u grbu Petrovaradina, a sva uniformisana lica su pod okriljem svete Katarine.

Artiljerija, kao najvažniji rod vojske na Tvrđavi, bila je pod zaštitom svete Barbare, dok je Podgrađe čuvao češki svetac Jan Nepomuk ( 1330-1389), čiji su kipovi nekad postavljani u dvorištima (kao domaća svetilišta). Jedan (koji se do 1735. godine nalazio na obali Dunava) posle Drugog svetskog rata je prenet u portu crkve Svetog križa, gde se i danas nalazi.

Petrovaradin je kao Slobodna streljačka kompanija dobio grb odlukom bečkog Ratnog veća 6.oktobra 1751.godine. Podeljen je u četiri polja. U prvom i četvrtom je carski, raskriljen crni dvoglavi orao. U drugom polju je sveti Petar, zaštitinik Tvrđave i celog garnizona, koji u desnoj, uzdignutoj ruci drži dva ključa, dok je levu stavio na prsa. Treće polje predstavlja nebo sa pet zlatnih ptica, simbol mira. U sredini grba se nalazi mali štit: u njemu je savijena ruka u oklopu sa sabljom krivošijom u zamahu. To je opomena na teške ratove vođene oko Tvrđave i u bližoj okolini.

Na proširenoj verziji ovog grba sa obe strane štita stoji po jedan vojnik-srednjovekovni riter u oklopu i srpski graničar sa šestoperim buzdovanom. Oni iznad grba drže višelisnatu krunu iznad koje se nalazi simbol iz malog štita. Grb leži na vojničkim trofejima: dva topa, četiri zastave, jedan doboš, dva talambasa i više topovskih đuladi.

NEIMAR   TVRĐAVE

Za gradnju Tvrđave, u početku radova, veoma je zaslužan italijanski grof Alojzije Ferdinando Luiđi Marsili (1659-1730), rodom iz Bolonje, inžinjerski pukovnik austrijske vojske i vrlo obrazovana osoba. Bio je geograf, istoričar, arheolog, kartograf, političar, građevinac, memoarista, putopisac i vojnik. Car Leopold I imenovao ga je za svog komesara kod sklapanja Karlovačkog mira 1699. godine. Kada je napustio vojnu službu, posvetio se naučnom radu. Za srpski narod je posebno značajna njegova kratka istorija Nemanjića. Značajno je i veliko Marsilijevo delo o Dunavu, štampano 1726. godine u Amsterdamu, u kome ima podataka o Petrovaradinu i Čeneju. Sva njegova zaostavština nalazi se u Bolonji, gde je 1711. godine osnovao naučni institut. Za nas su interesantna dirljiva Pisma srpskih seljaka iz Srema koji mole Marsilija da ih, prilikom povlačenja granice 1699.godine, svakako smesti na hrišćansku stranu. Marsili je ostavio dosta podataka o fruškogorskim manastirima, a posebno poglavlje je posvetio rimskim iskopinama u Mitrovici, gde je među prvima vršio arheološka istraživanja.

KAPIJA   LEOPOLDA   BADENSKOG

Bastion je snažan bedem sa više preloma za unakrsnu vatru ispred jakih grudobrana, radi neutralisanja neprijateljske artiljerije. Prvi kroz koji se prolazi stepeništem iz Podgrađa nosi ime svetog Luja, odnosno markografa i vojkosvođe Ludviga Badenskog ( 1655-1707.g.), koji je 1691.god. konačno isterao Turke iz Petrovaradina. Gradio ga je inženjerijski pukovnik grof Matijas Kajzersfeld od 1693.do 1728.godine. Kroz bastion prolazi stepenište za Gornju tvrđavu. Na ulazu je manja kapija u klasicističkom stilu. Ona je unekoliko umanjena imitacija poznate dvorske kapije ispod Kavalira. Njena širina je 5, visina 7, a dužina zasvođenog tunela 10 metara.

STEPENIŠTE   TVRĐAVE

Vijugave kamene stepenice, nekada drevene, vode od samostana Svetog Jurja do Gornjeg Ludvigovog bastiona. Drveni basamci su bili od hrastovih balvana, ali su od 1753. do 1776.godine zamenjeni otpornijim materijalom (tunelski deo je delimično bio od cigle). Prvobitno je stepenište bilo pokriveno drvenim krovom. Stepenište prolazi kroz oba Ludvigova bastiona; dugo je 142m, a široko 3,5m, sa 214 stepenica, dve kapije i dva zasvođena tunela.

Ova vijugava trasa ima 14 dvometarska odmarališta za predah do vrha. Gornji Ludvigov bastion dominira nad panoramom Novog Sada i baroknog Podgrađa, a podignut je iznad Donjeg Ludvigovog bastiona.
Kroz bastion prolazi tunel koji je na ulazu i izlazu imao dvokrilna vrata ( sačuvani su samo neki delovi-alka i štufer, držači nekadašnje kapije na oklagijama). Dužina polukružno zasvođenog tunela je 40, a širina 4,5 metara.

MAGAZIN   ZA   HRANU

Glavno vojno skladište za hranu na Gornjoj tvrđavi, nekadašnji provijant-magazin, nalazi se ispod same terase, tačnije u kosom podnožju čuvenog bivšeg Oficirskog paviljona (sada restorana). Nije mnogo dubok, mada ima više prostorija; naleže na stenu čije nedirnuto kamenje upire u ove odaje. Na ulaznom delu je bila glavna Vojna prijavnica: Svi prozori su spolja zaštićeni dekorativnim gvožđem. Ovde je bila stalna kontrola vojne policije za Gornju tvrđavu, čije je sedište neko vreme bilo u zdanju monumentalne Topovnjače, najvećoj zgradi na Tvrđavi. Ovaj deo tvrđave potiče iz polovine 18. veka, kada je cela fortifikacija uglavnom već dobila fizionomiju. U prostoru u kojem je disko klub, bila je Vojna pekara od koje je ostao odžak sa tiplama na terasi.

TERASA   TVRĐAVE

Terasa je sastavni deo Oficirskog paviljona u kome je reprezentativni turističko-ugostiteljski objekat. Sa nje se vidi ceo Novi Sad. Na prostranoj terasi je u tri reda postavljeno 18 replika originalnih fenjera. Podloga je delimično restaurirana. Sa ovog mesta su mađarski revolucionari, 12. juna 1849. godine, bombardovali carsku vojsku i srpske dobrovoljce, jer je hrvatski ban Josip Jelačić iz Novog Sada pokušao da zauzme tvrđavu koja je bila u rukama pristalica Lajoša Košuta.

Najveći počasni vatrometi priređeni su ovde 1852. i, naročito, 1961.godine. Prvi, prilikom posete imperatora Franje Josifa, a drugi, 4. septembra, u čast Prve konferencije nesvrstanih zemalja čiji su delegati posetili ovu drevnu vojnu fortifikaciju. Među njima su kao gosti Josipa Broza bila i dva monarha, etiopski car Haile Selasije i marokanski kralj Hasan II.
Terasa je duga 45, a široka 20, a potporni zid visok više od jednog metra.

TORANJ   S A   SATOM

Sat na tornju na Bastionu svetog Luja, odnosno Ludviga Badenskog posebno je zanimljiv po tome što velika kazaljka pokazuje sate, a mala minute. To je učinjeno zato da se iz daljine vidi koje je doba dana. Osim toga, u pune sate se smenjivala straža, pa su minuti bili manje važni. Ovo je, kao atrakcija svoga vremena, zadržano i danas. Stara kula je polovinom 18. veka porušena, da bi je zamenila sadašnja, dok glomazni satni mehanizam potiče odranije. Sat kasni kada je hladno, a žuri po vrućini; zato ga i zovu pijani sat. Prečnik satnih krugova je preko dva metra, a unutra su tri kugle (76 kilograma) i šetalica. Petrovaradinci su tokom 18.veka plaćali komunalni doprinos, satarinu.
Na jabuci je vetrokaz sa kompasom koji pokazuje strane sveta, a njegova zastava na jarbolu nema koplje, već srce. Sat se navija ručno, svaki dan. Brojčanik je postavljen na sve četiri strane baroknog tornja, a brojevi su ispisani rimskim ciframa, kao što je običaj na svim hrišćanskim crkvama.

OFICIRSKI   PAVILJON

Ova dominantna jednospratnica, sa skladnim dimenzijama u baroknom stilu i fasadom u lukovima građena je od početka 1718. godine. Njenu unutrašnjost karakteriše idealno arhitektonsko rešenje prostora i svetlosti. Nekoliko sala i salona opremljeni su stilskim nameštajem i kaminima od keramike: Nekada su, zimi, na igranku i čaj, svakog petka dolazile oficirske supruge sa zvanicama. Tu su priređivani balovi, gala prijemi i svečani ceremonijali austrijskim carevima, Josifu II, Francu I i Franji Josifu.

Enterijer je adaptirao arhitekta Dragiša Brašovan. Restoran je otvoren 1959.godine. Metalni geometrijski ukrasi na prozorima delo su somborskog umetnika Stevana Stanišića. Kafanski prostor je 1981.godine obnovio inžinjer Andrija Sečujski. Dekorativnu stolariju izgradio je Đuro Mravik. Zgrada je duga 50,a široka 15 metara, sa pet ulaza i devet prizemnih arkada u pročelju. Na fasadi je devet velikih ovalnih prozora. Oko zgrade, na zidovima postavljeno pet fenjera. Ovalni prozori na spratu imaju više krila i zato, kada su otvoreni, deluju kao balkonska ograda .

BASTION   CARA   JOSIFA    I

Bastion je fasadom dugačkog i visokog zida okrenut prema Podgrađu. Nazvan je po svetom Josifu zaštitniku domaćeg ognjišta; kasnije je ovo ime pripisano austrijskom caru Josifu I (1705-1711) koji Tvrđavu nikada nije posetio, ali je za njegove vladavine intenzivno građena.
U dubini bastiona nalazi se pravougaona sala do koje se dolazi dosta strmim tunelom, a kroz kratak izlaz se stiže u slobodan prostor jednog šanca.
Ceo bastion je protkan podzemnim koridorima, dok na površini, kao i susedni, Inoćentijev, ima zaštitni bedem. Iz oba bastiona mogla se otvoriti topovska unakrsna vatra. Izgrađen je krajem 17. i početkom 18.veka.

PODZEMNE   VOJNE   GALERIJE

Najveća atrakcija Petrovaradinske tvrđave nesumnjivo su Podzemne vojne galerije. Ovaj komunikacijski sistem na četiri sprata zidan je stepenasto, u dužini većoj od 16 kilometara. To su raznovrsni koridori i prostorije, različitih namena i dimenzija. U stvari, to je splet saobraćajnih i borbenih linija sa puškarnicama i svetlarnicima. Posebno mesto zauzimaju podzemna minska polja, delo majora Alfreda Šredera, austrijskog plemića koga je kao sposobnog minera i vojnog organizatora veoma cenio car Josif II. Kao njegovo izuzetno delo, galerije su građene od 1765. do 1776. godine. Definitivno su završene 1783.g., kada Tvrđava dobija i (posle Antverpena) najveći minski sistem na svetu. Na svojih 112 hektara, ova vojna fortifikacija važila je za neosvojivu i zato je poređena sa Gibraltarom.
U najsigurniju tvrđavu carevine, smestila je Habsburška monarhija, posle poraza svoje vojske od Napoleona kod Ekmila 1809. godine, svoj porodični arhiv, zlato i srebro, državne zlatne i srebrne poluge kao i rezerve žive neophodne za izradu puščane i topovske municije. Tokom Drugog svetskog rata služile su kao civilno i vojno sklonište od napada iz vazduha. Ovde je snimljeno više sekvenci naših i stranih igranih i dokumentarnih filmova.

PARADNI   PLAC

Ispred Topovnjače, odnosno Muzeja grada Novog Sada, nalazi se čist prostor koji ranije nije bio popločan. Zbog prostranstva i preglednosti ova površina je služila za postrojavanje vojnih jedinica. Uz najavu trube i dobošara, tu su odavne razne počasti (ali bez topovske paljbe), predavani raporti, počinjale parade, čitani carski manifesti, proklamovane pukovske naredbe, osvećivane zastave, uručivana odlikovanja, oficiri proizvođeni u viši čin. Retko su izvršavane degradacije ili izricane kazne. U slobodnom vremenu ovde se obično vijorilo vojničko kolo (uz gajdaša), naročito posle zakletve, kojoj je prethodilo bogosluženje vojnih sveštenika ( pravoslavnih, katoličkih i protestantskih). Bilo je i tužnih dana. Svakako treba spomenuti onaj iz 1914. godine kada je izbio rat sa Srbijom – sa ovog placa je obnarodovana mobilizacija.

JEDNOSTAVNA   KASARNA

Jednostavna kasarna se nalazi između Topovnjače i Duge kasarne. Zidana je sredinom 18. stoleća kada su objekti gornjeg dela Tvrđave dobili svoj današnji izgled. Karakterišu je dugi hodnici duž fasade, prozori sa ulazne strane i nad njima spolja improvizovani lukovi. Danas je u njoj Istorijski arhiv Novog Sada, dok je prethodno tu bila smeštena biblioteka Pravnog fakulteta. Zgrada je široka 11,50, a duga 100 metara. Ima 19 podrumskih i troje ulaznih vrata na suprotnoj strani. U neposrednoj blizini je postavljeno ogromno gvozdeno sidro koje je izvađeno iz Dunava. Za vreme Drugog svetskog rata, septembra 1944. godine, kasarna je oštećena bombardovanjem i zato je danas deset metara kraća. Ruševine toga dela još se naziru iz zemlje. Ima pet zidnih fenjera.

TOPOVNJAČA

Topovnjača, Arsenal ili Mamularna kasarna (visoka 15,60 metara) najznačajnija je jednospratna zgrada sa mansardom na Petrovaradinskoj tvrđavi. Ovo poslednje ime je dobila posle 1849. godine po austrijskom artiljerijskom pukovniku Lazaru Mamuli (1795-1878), ličkom Srbinu, koji se oko Tvrđave i Kamenice borio za vreme Mađarske bune. Njemu su se posle poraza Revolucije, predale Košutove jedinice u Podgrađu.
Spolja jednostavan, sa odlikama baroka, ovaj monumentalni objekat pravougaone osnove predstavlja najlepše zdanje i dominira Tvrđavom. Građen je od 1755. do 1760. godine. Treba spomenuti sačuvane žaluzine, u prizemlju, tačnije metalna krila na prozorima sa kamenim okvirima.
U sredini zgrade je atrijum. Na spratu su bile oficirske, podoficirske i vojničke sobe. Iz ove zgrade je Karađorđu poslat prvi top. Građevina je duga 70, a široka 34,90 metara, sa troje ovalnih ulaznih vrata. Sa suprotne strane su još dva ulaza. Dva topa ispred pročelja zgrade potiču iz 18. stoleća; doneti su 1961. godine iz temerinskog dvorca koji je pripadao mađarskom spahiji Fenbahu. Oko Topovnjače nalazile su se Transportna kasarna, Lihtenštajnova kasarna (Vencel Lihtenštajn, 1696- 1772. god. Austrijski feldmaršal) kasnije nazvana Artiljerijska kasarna i Inženjerijska kasarna. Sva tri objekta srušena su između dva rata. Zgradu su koristili Muzej revolucije Vojvodine, Vojvođanski muzej, Prirodnjački muzej, a od 1957. godine u Topovnjači je smešten Muzej Grada Novog Sada.

BASTION    CARICE   MARIJE   TEREZIJE

Bastion je nazvan po svetoj Tereziji; ime je kasnije preinačeno u Bastion carice marije Terezije (1740-1780), koja na Tvrđavu nikad nije kročila, dok ju je njen sin Josif II posetio čak četiri puta (kao prestolonaslednik i vladar).
Za razliku od drugih bastiona, ima dve isturene terase (polubastione), posvećene caru Josifu II i njegovom ocu Francu I (1745-1765), suprugu i suvladaru Marije Terezije. U prvoj terasi je najstariji vodovod (druga polovina 18. stoleća) koji su održavali robijaši. Ispod druge terase je 1883. godine prokopan železnički tunel koji se ne koristi od jeseni 1944.god. To je najduži bastion na ovom istorijskom spomeniku. Sagrađen je na vrlo strmoj litici ispod koje prolazi Kamenički drum.
U unutrašnjosti, osim vodovoda, nema drugih odaja. Marija Terezija je 1. februara 1748. godine Petrovaradinskom šancu (za 150 000 forinti) dala status Slobodnog kraljevskog grada koji se od tada zove Novi Sad (Neoplantae, Ujvidek, Neusatz).

VISEĆE   OSMATRAČNICE

Na Petrovaradinskoj tvrđavi su uočljiva i dva isturena manja vojna objekta. To su, na dve suprotne strane podignute, viseće osmatračnice: jedna je na kraju Bastiona carice Marije Terazije, a druga na vrhu dubokog šanca koji na lakat ide iznad podnožja Tvrđave, danas nad parking-prostorom. Obe su imitacija srednjovekovnih kula na zamkovima, šestougaone konstrukcije, a završavaju se zasečenom piramidom.

DUGA   KASARNA

Sa tornjem sa satom čini prepoznatljivu siluetu tvrđave. Građena je od polovine 18. stoleća. Ima prizemlje i sprat. U prizemlju su bile radionice, razne intendantske službe, poneka konjušnica i drvara. Od 1926. godine tu je bila Vazduhoplovna podoficirska škola, koju je pohađao i Franjo Kluz, doajen partizanske avijacije (o tome svedoči ploča postavljena 1986. godine, rad vajara Miodraga Cvetičanina iz Novog Sada). Od 1967. godine kasarna je u srednjem delu preuređena u ekskluzivni hotel Varadin (po projektu arhitektre Andrije Šreka). Hotel poseduje radove novosadskih likovnih umetnika – Paje Radovanovića, Jovana Bikickog, Aleksandra Lakića, Isidora Vrsajkova i Momira Petrovića.
Kroz Dugu kasarnu vode tri vertikalna hodnika, dok su na krovu postavljeni beli dekorativni odžaci. Zgrada je duža od 200m, a široka 11,5 metara. Ima sedam ulaznih vrata sa unutrašnje strane i 28 podrumskih u prizemlju (ateljei likovnih i primenjenih umetnika, pripadnika Likovnog kruga). Do 1918. godine je, nezvanično, nosila ime slavnog vojskovođe Eugena Savojskog, po čijoj je ideji i građena. Neposredno uoči Drugog svetskog rata zvala se Kasarna kralja Petra I. Na pultu hotelske recepcije nalazi se grb Petrovaradina iz 1751. godine (rad konzervatora Momira Petrovića).

LEOPOLDOV   BARUTNI   MAGAZIN

U podnožju Bastiona svetog Leopolda (kasnije cara Leopolda I) nalazi se magazin za municiju.
Zidan je 1710. godine.
Ova skrivena zgrada u prizemlju zaštićena je sa obe strane sa po šest potpornih stubova koji joj daju pomalo gotski izgled.
Unutrašnji deo zgrade nema klasičnu tavanicu pa zato deluje kao pećina. Danas je to depo Istorijskog arhiva Novog Sada.
Duga je 22, a široka 10 metara sa uzidanim stražarskim mestima ispred fasade u rovu.
Na metalnim tavanskim vratima je, veoma glomazna, najstarija brava na Tvrđavi.

LIKOVNI   KRUG

Duž bastiona svete Terezije, odnosno carice Marije Terezije, u prizemlju Duge kasarne, u senci krošnji jasenovih stabala, od 1953. godine je uređeno niz ateljea novosadskih likovnih i primenjenih umetnika, članova udruženja Likovni krug.

ATELJE   6 1

U okviru Likovnog kruga, na spratu Duge kasarne, tačnije onog njenog dela koji naleže na kavalir, smeštena je jedinstvena (i u zemlji prva) umetnička radionica za izradu tapiserija Atelje 61. Njen osnivač je, nakon što joj je ustupio svoj atelje, bio slikar Boško Petrović. Radionicu je u početku vrlo uspešno vodila Etelka Tobolc, zatim Julka Nada Adžić. Šest razboja (u pet prostorija)-tri za umetničke tkanine, a tri za čistu tapiseriju-još od 1961.godine predstavljaju svojevrsnu atrakciju. Ova ustanova je u više navrata priređivala izložbe u zemlji i inostranstvu. U ovom krilu Duge kasarne su i uprava Istorijskog arhiva u Novom Sadu, Pokrajinski meteorološki zavod i Meterološka opservatorija.

BASTION    CARA    LEOPOLDA

Bastion svetog Leopolda ili austrijskog cara Leopolda Habzburškog (1657-1705) prvi je objekat izgrađen u sklopu Petrovaradinske tvrđave. Princ Kroj je 18. oktobra 1692. godine po carevom nalogu pohranio povelju sa odlukom o gradnji. Mesto gde je ona zakopana ostalo je do danas nepoznato.
Ovaj bastion deluje dominantno, kao najlepša terasa koja se nadvila nad Dunavom.
U zidanom delu bastiona nalaze se različite odaje.
Na brisanom prostoru je uvek stajala zastava puka. Do 1728. godine je ovaj demostracioni vojni poligon bio potpuno završen; pri pogledu sa Fruške gore blistala se njegova površina. Leopold I nikada nije posetio Tvrđavu, koliko god je istorijski bio vezan za ove krajeve (za njegove vladavine došlo je do Velike seobe Srba 1690.godine pod vođstvom patrijarha Arsenija Čarnojevića).
Na bastionu se danju i noću, na vrhu jarbola toliko visokog da se video čak sa Fruške gore, vijorila carska zastava.

DVORSKA   KAPIJA

Ova monumentalna vrata u klasičnom stilu na svod (široka 5 metara) prolaze kroz kortinu, odnosno jednu stranu ograde koja vezuje Leopoldov i Inoćentijev bastion. U produžetku je zasvođen tunel dug 50 metara (ispod Kavalira); polukružan, sa četiri uzidane stražare i šest okruglih ventilatora. Ulazna fasada je visoka osam metara; iznad ovalnog prolaza je trougao, a na njemu su tri postamenta sa kamenim kuglama. Nešto niže su stilizovani stubovi ukrašeni geometrijskim motivima. Prednja vrata su se dizala, posle njih su dvokrilna, pa usek za slaganje okovanih hrastovih greda (koje čine barikadu).
U tunelu su dva ulaza za Inoćentijev bastion.
To je i dalje glavna komunikacija za gornji plato Tvrđave. Nazvana je Dvorska kapija zbog značaja i impozantnosti: deluje kao ulaz u raskošan srednjovekovni dvorac.

KAVALIR

Kavalir je najviši deo unutrašnjih delova neke tvrđave; nadvisuje prednju površinu i omogućava pogled na sve strane; to je poslednja odbrana u najužem delu fortifikacionog objekta. Iza njega je obično štabska palata ili, ređe, manja monarhova rezidencija. Uvek je pozadi glavne ograde i udešen za artiljeriju kojoj se odavde otvara brisan prostor. Kavalir se na Petrovaradinskoj tvrđavi nalazi između Leopoldovog i Inoćentijevog bastiona; građen je 1711.godine po nalogu i pod nadzorom princa Eugena Savojskog koji je odavde vodio i osmatrao bitku sa Turcima na Vezircu. Kavalir je visok 4, širok 16, a dug 85 metara. Kroz njega prolazi Dvorska kapija sa zasvođenim tunelom ozidanim na srednjovekovnoj podlozi. Ranije je iza njega bila stražara, odnosno vojna kontrolna stanica, kao poslednji pristup u štabskoj ispostavi. Ova omanja vojna zgrada je porušena, a sad je to prostor zasejan travom. Idealan pogled sa Kavalira prema poprištu bitke 5. avgusta 1716. godine zaista je mogao biti od presudnog značaja za njen ishod: odavde se kao na dlanu video raspored i carskih jedinica i sultanovih snaga.

INOĆENTIJEV   BASTION

Nazvan je po papi Inoćentiju IV (1198-1216), koji je u srednjem veku cistercitskim fratrima iz Francuske dozvolio da na Petrovaradinskoj steni Mađarima sagrade tvrđavu sa crkvom i kulama. Ovaj bastion se Dvorskom kapijom vezuje sa Leopoldovim, a Istočna unutrašnja kapija (Leopoldova) vezuje ga sa Bastionom cara Josifa I. Na njemu se delimično nalazi i Kavalir. Objekat u dubini ima više većih prostorija na svodove do kojih se stiže kosim hodnicima; vrlo su komotne i služile su kao magazini oružja, koloske opreme i vojničke mundire. Osobito je značajan Rezervni ratni bunar na površini. Kao i ostali bastioni, građen je krajem 17. i početkom 18. stoleća (od 1693. do 1728.godine). Bastion je okrenut prema Podgrađu i jedini je koji ima topovske otvore za unakrsnu vatru kao poslednju odbranu gornjeg dela Tvrđave.

SIMBOL   DUGOVEČNOSTI

Kada je sultan Sulejman Veličanstveni, polovinom juna 1526.godine, opseo srednjovekovnu Petrovaradinsku tvrđavu, koju su branili Mađari i Srbi, svi branioci su izginuli pred nadmoćnim Turcima. Prema legendi, na kraju ih je ostalo samo sedmorica. Neprijatelj im je ponudio život ako se predaju, ali su oni to odbili da bi zajedno izginuli herojski i mučenički: uhvatili su se za ruke i raširenih nogu stali pred neprijatelja braneći poslednju odstupnicu svojim prsima. Kada je građena današnja Tvrđava, u znak sećanja na ovaj događaj-pri vrhu Inoćentijevog bastiona uzidano je sedam kamenih kugli iz srednjeg veka.

REZERVNI   RATNI   BUNAR

Jedan od najinteresantnijih objekata na Tvrđavi; nalazi se u Bastionu svetog Inoćentija, odnosno pape Inoćentija III, a spada među primarne građevine Festunga, kako su Novosađani nazivali Varadin. Poneko ga naziva rimskim, ili srednjevekovnim, iako je austrijska tvorevina iz prve polovine 18. stoleća (gradnja je počela oko 1715. godine). Veoma je zanimljiv zbog unutrašnje arhitekture: nalazi se ispod kružne prostorije sa kupolastim svodom koja, stubovima i lukovima, ovom objektu daje orijentalni izgled. Po najnovijim arheološkim istraživanjima dubok je više od 60 metara, prečnik mu je 3,5 metara, a do dna se stiže kroz mali otvor, spiralnim stepenicama.
Voda je vađena pomoću vretena i odnošena kroz četiri pomoćna hodnika. Kao da voda nije bila izvorska, već se iz jedne žice slivala iz stene i povremeno nestajala. Prostorija, u koju se ulazi stepenastim kosim hodnikom, izvanredno je akustična i ima dvoja vrata od kovanog gvožđa: na prvim je stara brava – mandala.

LEOPOLDOVA    KAPIJA

To je glavna zasvođena kapija na Gornjoj tvđavi, sa kamenim vencem i, u njemu, grbom Austrijske imperije. Iznad grba je geslo habzburške dinastije VIRIBUS UNITIS (Udruženim snagama). Ispod grba je uklesana 1694. godina kao uspomena na neuspelu tursku opsadu koju su omeli srpski šajkaši sa Dunava (a delimično i kuga).
Barokno pročelje ima dva geometrijska ornamenta, dok su stilizovani stubovi bez ukrasa. Ispred kapije su viseći most (koji ne funkcioniše) i ostali delovi za otvaranje kapije: rampa,okovane kamene bankine, žlebovi barikade i dve stražare u zidu pored glomaznih dvokrilnih vrata (koja su uklonjena).
Širina i visina kapije je 7 metara, a dužina 10, a ispred nje je šanac preko koga je postavljen mostić sa drvenom ogradom. Neki elementi su uklonjeni ili ne funkcionišu od vremena kad je Tvrđava počela da gubi karakter odbrambene zone i postala obična kasarna (druga polovina 19. stoleća). Ime je dobila po caru Leopoldu I, a naziva se još i Unutrašnja istočna kapija ili Gornja istočna kapija.
Naleže na bastione pape Inoćentija i cara Josifa I.

KAPIJA   CARA   KARLA   VI

Spoljna istočna kapija nosi ime cara Karla VI (1711-1740), oca carice Marije Terezije, koji nikada nije bio u ovim krajevima. U kamenom vencu uzidana 1780. godina označava kraj gradnje Tvrđave.
Najčešća meta mnogih fotoreportera, kapija je sazdana u baroknom stilu. Njeni spoljni stilizovani stubovi nemaju ukrasa. Ispod nje je dubok i širok šanac preko kojeg se pruža najduži stalni drveni most na Tvrđavi. Konstrukcija stoji na tri lučna stuba koji visinom i jednostavnošću podsećaju na gotičke elemente. Na ulazu je bio viseći most sa svim pratećim atributima (rampom, okovanim bankinama, dvokrilnim vratima i uzidanim stražarama, bez barikadnog useka). Visina i širina kapije je 6,5, a dužina 11,5 metara. Neki elementi sa ovog komunikacionog objekta su skinuti, ali to ne narušava njegovu lepotu.

RASKRSNICA

Ispod Molinarijeve kapije prostire se ciglom popločan prostor, odakle na dve strane, vode putevi za ulazak u Gornju tvrđavu ( i obrnuto). Ova deonica pravougaonog oblika je široka 38, a duga 50 metara, sa delimično negovanom živom ogradom prema Podgrađu. Nad prostorom dominira druga viseća osmatračnica, koja kontroliše Molinarijevu i Kapiju cara Karla VI. Odavde počinje turistička trasa: tu je i glavno parkiralište za autobuse i putnička vozila.

ŠANČEVI   I   MINSKA   POLJA

Celom Tvrđavom dominiraju duboki šančevi ispod kojih su se najčešće nalazila minska polja. Naš narod dublji šanac naziva tranšeja, a plitki rov dekung. U prvom redu se nalaze između bastiona i grudobrana, a zatim stepenasto silaze prema podnožju. U proseku su dugi do 50, široki 15, a duboki do 15 metara.

MOLINARIJEVA   KAPIJA

Ima oblik i proporcije kao i Komunikaciona kapija. Sačuvane su samo okovane bankine i delovi za dvokrilna vrata. Dužina prolaza je devet metara. Na dvadeset koraka iza nje nalazi se još jedna istovetna kapija, sastavni deo prethodne, sa ispupčenom geometrijskom plastikom na stubovima. I ovde su sačuvane okovane bankine, pored tragova dvokrilnih vrata, sa dve uzidane omanje nastrešnice. Ova dupla kapija je građena kasnije od ostalih objekata.
Ime je dobila po baronu Antonu Molinariju (1820-1904), generalu i bivšem komandantu Petrovaradinske tvrđave, počasnom zapovedniku Sedamdesete pešadijske pukovnije ( u kojoj su tradicionalno služili Sremci i Slavonci).
Često je bio delegat ugarske vlade na narodno-crkvenim saborima u Sremskim Karlovcima, a mnogo se starao o uređenju ove fortifikacije. (Njegovo ime ušlo je u prvu srpsku enciklopediju koju je priredio Stanoje Stanojević).

KAPIJE   ŠANČEVA   I   BEDEMA

Na spustu krivudavog puta od Kameničke kapije do druma prema Trandžamentu nalaze se, jedan ispod drugog, tri zasvođena tunela. Prvi je dug 50, a širok 4 metara, sa lučnom cestom. Budući s glavnog puta prvi na udaru, na ulazu je imao dvokrilna vrata i rampu. Drugi tunel je dug 12, a širok 3,35 metara (takođe sa oznakom dvokrilnih vrata i dve barikade); treći je 8,65 metara dug, a 3,35 širok. Ovi tuneli se retko koriste za saobraćaj, mada su prohodni. To je najromantičniji deo Tvrđave. Fasadni deo kapija, koje potiču iz prve polovine 18.stoleća, nema ukrasa. U podnožju je umetnička radionica Lajoša Lukača, koji održava sat na Tvrđavi.

KAMENIČKA   KAPIJA

Ona je po obliku i proporcijama veoma slična Komunikacionoj kapiji, samo što (na jednom krilu) ima ulaz u Podzemne vojne galerije (jedini slučaj da se iz ovakvog objekta ide direktno u dubinu). Ima ostataka viseće kapije koja se dizala i spuštala čekrkom. To je na Tvrđavi druga kapija koja ima četiri stražarska mesta na bliskom odstojanju. Danas je jedino ona vidljiva iz daljine (ostale su u krugu fortifikacije ili u dunavskom pojasu). Prema Hornverku, kapija naleže na Magazinski bedem, dok joj je s druge strane najbliži Leopoldov bastion. U planu iz 1747. godine to je druga po redu Kamenička kapija. Prva (porušena posle Prvog svetskog rata) bila je sa suprotne strane, ispred Beogradske kapije, odakle je vodio put za gornji deo Tvrđave. Treća, Unutrašnja kamenička kapija bila je u podnožju, između železničkog i kolskog mosta. Srušena je 1939. godine radi proširenja puta, iako je bilo pokušaja da se spase kao kulturni spomenik.

STRAŽARE   U   SLOBODNOM   PROSTORU

Dva identična objekta nalaze se na ulazima u Tvrđavu sa petrovaradinske i kameničke strane. Bili su u funkciji prijavnica i stražara. Kvadratne osnove (9m) sa otvorenim hodnikom i tri spoljašnje arkade izgledaju poput omanjih lovačkih domova. Građeni su u prvoj polovini 19. stoleća i danas deluju vrlo dekorativno. Donju,na ulazu sa petrovaradinske strane, koristi lovačka zadruga Lovoturs. Ispred nje su dve skulpture Jovana Soldatovića: Srndać i košuta sa lanetom. Gornju stražaru koristi Astronomsko društvo iz Novog Sada.

KASARNA HORNVERK

Nijedna zgrada na Tvrđavi nije toliko okružena zelenilom i visokim drvećem kao kasarna Hornverk, na prilazu istoimenom dvorožnom bastionu. Zdanje je iz prve polovine 19. stoleća, sa širokim hodnicima i velikim prostorijama koje su mahom služile kao vojne učionice, a ceo ispust ispred za manje vojne vežbe. Ima troja vrata, široko je 13, a dugačko 30 metara jednom i 50metara drugom stranom.
Uvučena jednospratnica, delimično okružena živom ogradom, deluje pomalo kao skriven aristokratski dvorac.
Od 1975. godine tu je smeštena novosadska Akademija umetnosti ( sa odsecima za muzičku, likovnu i pozorišnu umetnost ).

STRAŽARA   U   HORNVERKU

Nad bedemom, kroz koji se zasvođenim tunelom ulazi u Hornverk, stoji prizemna zgrada sa ravnim krovom i niskim odajama.
Nema tavana ni tavanske konstrukcije nego debeo sloj od dva metra zemlje.
Fasadu krasi dekorativna geometrijska plastika.
Na ulazu, po sredini je nizak kameni dovratnik.
Iza njega, na obe strane, po tri prozora sa kamenim okvirima i po dva bočna prozora.
Zgrada je duga 20,a široka 10 metara i prilazi joj se stepenicama koje vode do terase: Unutra su četiri odaje u koje treba da bude smešten legat vajara Jovana Soldatovića (sada je to njegov atelje).

KAPIJA   HORNVERK

To je izlazna kapija iz dvorožnog bastiona Hornverk, imitacija Leopoldove, u baroknom stilu, sa stilizovanim stubovima koje krase geometrijski motivi.
Prolaz je ovalan, sa sistemom visećih vrata (mada ispod njih nije bilo šanca). Iza njih je rampa, slede barikadni usek i dve stražarske prostorije.
Na četiri metara odatle su dvokrilna vrata i dosta nizak mračan tunel.
Visina kapije je 3, 5, a širina 5 metara. Tunel je dug 42 metra, sa rampom na izlazu (uz dvokrilna vrata), sa dva ventilatora na ulazu u grudobran.

BASTION   HORNVERK

Najistureniji i najveći vojni poligon na Petrovaradinskoj tvrđavi , makazasto testerast i u obliku rogova, završen je već 1711. godine, a pobočnim zidovima produžen u Bastion svetog Karla i Bastion svete Elizabete na koji naleže Ravelin svete Katarine (trouglasti zemljani bedem). Na bastionu su radili Srbi pobegli iz Mađarske ispred Rakocijevog ustanka, a ceo poligon je gradio inženjerijski pukovnik Mihailo de Vamberg. Za izgradnju ovog vojnog kolosa zaslužni su i feldmaršal Johan Karafa, grof Silvije Eneas Kaprara, a naročito princ Eugen Savojski, po kome je deo ovog trospratnog kompleksa nazvan Eugenovim kazamatima. Hornverk ima najšire i najdublje šančeve na Tvrđavi. Najizrazitiji je Carski šanac koji ide celom njegovom dužinom. Isturenim Ravelinom svete Eugenije, Hornverk je 1769. godine bio konačno uobličen. Daleko od znatiželjnih očiju, ovde je bio smešten bataljon prostitutki, koji se menjao svakih 15 dana. Ovaj stacionar je ukinut tek kada su u gradu otvoreni vojni bordeli ( u drugoj polovini 19. stoleća; o tome su ustanovljena komunalna pravila, odnosno statut, izdat 1893. godine u Novom Sadu). Garnizon je mogao da broji i do 10.000 ljudi, a civilima je pristup bio strogo zabranjen. U dubini šanca, prema Majuru, nalazi se Sporedna kapija na svod, sa usečenim dovratkom na fasadi.

TOPOVSKE   ŠUPE   I   KONJUŠNICE

Potiču iz prve polovine 19. stoleća. Bile su na brisanom prostoru, iza Komunikacione kapije, na pola puta do Hornverka. Najduža topovska šupa, sa dodatom mansardom, adaptirana je u atelje novosadskih umetnika koji su se 1974.godine organizovali u Likovnu koloniju Hornverk (deo likovnog kruga na Tvrđavi). Ova jednostavna zgrada, bez prozora u prizemlju, duga je 60, a široka 12 metara. Prostorije su manje od onih u Dugoj kasarni (ali i mračnije, jer nemaju visok svod). Svojevremeno su ovde bili Dom studenata i biološka laboratorija Filozofskog fakulteta.

BARUTANA   SV.   ELIZABETE

U neposrednoj blizini Akademije umetnosti nalazi se još jedna barutana na Gornjoj tvrđavi, koja nije ukopana u dubok rov kao Leopoldova. Potiče iz druge polovine 18. stoleća, a posvećena je svetoj Elizabeti. Ima samo ulazna vrata i ogromnu duboku prostoriju na svod (magazinskog tipa) sa rešetkastim prozorima na sve četiri strane i malim kvadratnim ventilatorima ( spoljašnji kapci su, zbog prisustva barutnih gasova, otvoreni radi strujanja vazduha). Zgrada je spolja zaštićena sa pet jakih potpornih zidova (na obe strane). Okružuje je 3,5 metara visok zid; gusto drveće oko njega pokriva čak i krov (radi kamuflaže), tako da je oko nje i po danu prilično tamno.

Građevina je široka 16, duga 28 metara. Adaptirana je u vajarsku radionicu Akademije umetnosti.

GORNJA   GALERIJA LIKOVNOG   KRUGA

Ateljei Gornje galerije nalaze se u produžetku bedema kroz koji se ulazi u Hornverk, odnosno dvorožni bastion, čiji grudobran ide prema Dunavu. U prostorijama umetničkih radionica (u prekrasnom bunkerastom podzemlju) izvanredno su regulisani svetlost i ventilacija. To je najmirniji deo Tvrđave, obrastao raznovrnim zelenilom. Ulaz u ove odaje dekorisan je kapijom od kovanog gvožđa iza koje stepenice, kroz kosi hodnik, vode u dubinu.

PODOFICIRSKA   MENZA
U zelenom prostoru, u neposrednoj blizini Akademije umetnosti, je nekadašnja Podoficirska menza.
To je tip lovačke kuće kvadratnog oblika; sa dve strane ima arkade, a ispred njih tri niske stepenica.
Zgrada ima pet prozora i dvoja vrata, potiče iz polovine 19. stoleća, duga je 20, a široka 12 metara.
(Ovakva mala zdanja služila su i kao kupatila, pa i za rekreaciju podoficirskog kadra).

BUNAR   CARA   JOSIFA   II

U dubini Hornverka je bunar s pijaćom vodom, koji noci ime ćesara Josifa II. Ovaj vladar je četiri puta bio na Petrovaradinskoj tvrđavi (kao prestolonaslednik i imperator): 1768, 1783, 1786 i 1788. godine. Prilikom prve posete pio je iz ovog bunara (o tome svedoči postavljena ploča). Nakon smotre graničarske regimente obišao je minska polja koja je gradio major Šreder. Oduševljen, proizveo je Šredera u generala, preskočivši činove potpukovnika i pukovnika. Ovaj rezervni ratni bunar (dubok 39, a širok 2 metara) iskopali su Srbi iz ondašnje Turske- Dimitrije Mišković i Marko Stanišić, na Balkanu čuveni majstori tog zanata. Do njega se stizalo dugim, uzanim i niskim hodnikom (zapravo tunelom). Bunar nije u upotrebi.

TRANDŽAMENT

Trandžament je manji potez iza Tvrđave, odnosno Hornverka. To je nekadašnji vojni poligon za obuku, masovnije polaganje zakletve, vojnički višeboj i parade. Ime mu potiče od francuske reči tranches-rov, odnosno zemljana barikada. Stvarno je to isturen, dugačak i dubok jendek (sa pojačanim bedemom). Takav jedan rov se spominje još 1692. godine, a udvostručen je 1694.god. Vremenom su oba urušena. Značaj uzvišice je uočio princ Eugen Savojski, dok su rovovi, po nalogu feldmaršala grofa Johana Karafe, iskopani dok je komandant Tvrđave bio grof Silvije Eneas Kaprara (1631-1701), po kome su nazvani Kaprarini šančevi. Ime Trandžament je ostalo u narodu kao sećanje na, od fortifikacije odvojen, privremeni vojni logor carskih trupa.

SPOMENIK   RODOLJUBIMA

U šancu ispred Komunikacione kapije bila je nekad grobnica Sremaca streljanih septembra 1914. godine u znak odmazde za prelaz srpske vojske u Srem početkom Prvog svetskog rata. Među devet žrtava iz Beške, Vojke i Karlovaca, pored akademske slikarke danice Jovanović , bilo je i jedno svešteno lice. Sokolsko društvo iz Petrovaradina je nad njihovom grobnicom 1934.godine postavilo spomen-ploču. Njihovi zemni ostaci su preneti u zavičaj 1922.god. Spomen-obeležje je dugo 3,30, široko 4, a visoko 3 metara. Iznad ploče je nastrešnica sa stilizovanim krstom na bedemu, a podnožje celog kvadratnog prostora krase četiri, teškim lancima vezana, postamenta.

SPOREDNA   KAPIJA

Nalazi se u produžetku bedema koji ide od Komunikacione kapije prema Hornverku. Visoka je 3, široka 3,5, a dugačka 10 metara. Zidana je na svod, kao mali tunel. Bez ikakvih ukrasa i mehanizma (prolaz je sa obe strane slobodan i dobro vidljiv) ova kapija potiče iz ranog perioda gradnje Tvrđave. Lepezastim ramom od cigle impresivno deluje ispred kapije Hornverk.

KOMUNIKACIONA   KAPIJA

Ova impozantna građevina, smeštena na vrlo upadljivom mestu koje dominira srednjim delom fortifikacije, ucrtana je u originalni plan Tvrđave iz 1747. godine (poseduje ga Odeljenje za istoriju Muzeja Grada Novog Sada).
Tu je bila viseća kapija sa rampom, uz okovane bankine i dvokrilna vrata, iza kojih su sa obe strane uzidane stražare; slede barikade i sa obe strane po dve nastrešnice.
Širina prolaza je 7, a dužina 14 metara.
Do danas je zadržala prvobitnu funkciju, naravno, bez većine mehanizama: tuda prolazi glavni put za Gornju tvrđavu.

PONTONSKI    MOST

Od svih mostova koji su vezivali Novi Sad sa Petrovaradinom, za Tvrđavu je bio najvažniji pontonski koji je 1788.godine prenet iz Kamenice, a kao stalni prelaz preko reke je funkcionisao do 1918. godine. U naše krajeve je prenet iz Osijeka i bio je delo inžinjerijskog pukovnika Hagena, po kome se dugo zvao i Hagenov most. U proleće su ga postavljali vojnici pontonjerijske jedinice u Petrovaradinu (na čijem su čelu ponekad bili stranci, Francuzi, Belgijanci, čak i Englezi, na glasu kao izvanredni stručnjaci za montažne objekte preko rečnih i jezerskih površina). U sredini je bio pokretni deo koji se otvarao za prolaz šlepova te trgovačkih, putničkih i vojnih lađa. Most nije imao pešačku stazu, ali je naporedno moglo da prođe dvoje zaprežnih kola. Imao je i fenjere. U zimu, pre pojave leda, demontiran je i čuvan u zimovniku. Novosađani i Petrovaradinci su bili oslobođeni mostarine. Svi drugi su morali da plate određenu taksu za kolski tovar. Nije podlegalo plaćanju samo ono što je nošeno na rukama i na leđima, pa su to domišljato koristili neki Fruškogorci noseći između sebe burence vina. Pontoni, pravljeni isključivo od hrastovine, bili su dugi deset, a široki dva hvata; okrugli radi lakšeg stezanja prtenim užadima, pa i lancima, vezivani su za zidane ili metalne stubove na obali. Dug 420 koraka, most je važio za najlepši u celoj Habzburškoj monarhiji. Otvaranje mosta je svake godine označavano velikim ceremonijalom. Prvo bi se rukovali vojni komandant Tvrđave i gradonačelnik Novog Sada, svečano uparađeni tog prolećnog dana, a onda bi vojna muzika i okupljeno građanstvo bučno pozdravili uspostavljenje prelaza preko Dunava. Dešavalo se, ponekad, da ga oštete ploveći objekti; konstrukcija bi se raskinula a pontoni plovili Dunavom. Sujeverniji svet je skupljao iverje preostalo prilikom njegovog postavljanja i čuvao ga kao amajliju (za sigurniji prelazak preko vode).

ŽELEZNIČKI   MOST

Kada je 1883. godine proradila pruga Subotica-Zemun, sagrađen je železnički most koji je ulazio u tunel ispred same Tvrđave. Nosio je ime cara Franje Josifa. Projektovao ga je Petrovaradinac Karlo Bauman, a podizala francuska firma iz Pariza. Radnici na gradnji bili su Italijani iz Lombardije. Most je bio gvozdeni kolos u obliku izdužene grede, dug 432 metra. Imao je šest betonskih stubova (najširi je bio prostor između drugog i trećeg, 96 metara). Pored šina imao je i pešačku stazu. Most je od 1929. godine nosio ime princa Andreja Karađorđevića, trećeg sina kralja Aleksandra. Porušen je 10.aprila 1941.god. Po nalogu Jugoslovenske vojne komande (odnosno rezervnog kapetana, inženjera tehničke službe Dake Popovića, prvog bana Dunavske banovine). Digao ga je u vazduh Spasoje Mirilov, poznati bački zidar i građevinski preduzimač iz Bačkog Gradišta. Nemci su ga obnovili od delova prethodnog i konstrukcija donetih čak sa Dona. Na nekoliko mesta su preko mosta bile razapete čelične mreže kao obezbeđenje od bombardovanja. Nemci su ga digli u vazduh pri povlačenju 22. oktobra 1944. godine ( i danas su uočljivi ostaci stubova i tunel). Neoštećeni stubovi ugrađeni su u Most maršala Tita, 1946.god.

MOST   KRALJEVIĆA   TOMISLAVA

Od znatnog značaja za istoriju Tvrđave bio je i Most kraljevića Tomislava. Bio je monumentalna saobraćajnica, sjajna imitacija Lančanog mosta u Budimpešti. Sagrađen je od nemačkih reparacija iz prvog svetskog rata, a gradile su ga dve firme (iz Štetina i Dortmunda) 1928. godine po projektu mađarskog inženjera Silarda Zjelinskog. Nosio je ime Tomislava Karađorđevića, drugog sina kralja Aleksandra. Postavljen na dva betonska stuba (radi sigurnijeg prilaza, lociranih bliže obalama), bio je dug 341 metar, sa pešačkom stazom sa obe strane i električnim osvetljenjem. Prilikom napada Nemačke na Jugoslaviju, most su 11.aprila 1941.g. Uz veliku detonaciju srušili inžinjerci Sedmog puka Kralj Petar I iz Novog Sada, koje je predvodio Novosađanin, major Svetozar Popov.

POĆOREKOV   MOST

Početkom 1915.godine austrougarska vojska je za ratne potrebe, nizvodno od pontonskog, podigla polustalni pontonski most lake gvozdene konstrukcije. Nosio je ime austrougarskog generala (češkog porekla) Oskara Poćoreka (1853-1933). Bio je dug 261 metar. Imao je pet paraboličnih lukova. Na kraju rata nije demontiran. Početkom januara 1924.godine Dunav se zaledio. Led je probijan lakim bombama iz aviona. Debele ledene sante su ga ipak oštetile (delimično i odnele). Jedan deo je potonuo. Tako je bio paralizovan ceo drumski saobraćaj između Novog Sada i Petrovaradina. Tek su 1928.godine obale spojene Mostom kraljevića Tomislava, a saobraćaj se dotle obavljao čamcima i parnom skelom.

MOST   MARŠALA   TITA

Od 22.oktobra 1944. godine preko reke se prelazilo skelom i čamcima, sve do 27. maja 1945. godine kada je pušten u saobraćaj pontonski, železničko-drumski most na pajvanima i šlepovima (sa dosta otežanim prelazom vozova). Most, sagrađen za samo 20 dana, bio je dug 300 metara. Korišćen je do početka 1946.god, kada je razmontiran. Već 1945. godine počela je izgradnja železničko-drumskog mosta na stubovima porušenog Mosta kraljevića Tomislava. Dug 344metra, po sistemu rešetkaste grede, most je sagrađen u rekordnom vremenu (za 160 dana). To je prvi stalni gvozdeni most izgrađen posle Drugog svetskog rata u Evropi. U saobraćaj ga je 20. januara 1946. godine pustio maršal Tito. Krajem maja 1962. godine preko njega je prešla poslednja železnička kompozicija. Srušen je u bombardovanju SRJ, 1.aprila 1999.god, kada su srušena i preostala dva mosta (Žeželjev železnički most i Most slobode) pa su Novi Sad i Petrovaradin ponovo, na kratko, spajali skele i čamci.

PODGRAĐE

Podgrađe Petrovaradinske tvrđave uglavnom čini ranija barokna celina, iako prema Dunavu nedostaju porušene kapije, kao što su i neke stambene zgrade izgubile raniji izgled. Građevinska harmonija ipak nije narušena. Podgrađe, koje se zvalo Vodeni grad ili Suburbium, u periodu od 1711. do 1726. godine preuređeno je u stalno utvrđenje.

Uključen u fortifikacioni sistem, stambeni prostor je okružen testerastim opkopom, a donja Tvrđava je posle 1751. godine proširena i uređena u obliku petougla. Potom su izgrađeni rovovi na Dunavu, a grad opasan zidanim bedemom. Unutar njega su podignute štabske zgrade, kasarne, vojni paviljoni, stambene kuće, administrativna zdanja, inžinjerijska direkcija, velika vojna pekara, stovarište oružja i kazamati. Tako je ovo gusto naselje 1748. godine postalo vojna gradska opština. Na periferiji su (zaključno sa 1768.g.) bili prizemni bastioni: svetog Ignacija, svetog Benedikta, svetog Ernesta, svete Terezije, svetog Josifa, svete Franciske, svetog Karla i Provijantski bastion.

Zgrade su pretežno visoke, sa glomaznim krovovima, dvorišta mala, a ulice uzane i kratke. Fasade su bile dekorativne (sa simbolima čuvarkuća ili kipovima svetaca ispod tavana, da ih ne oštete ljudska ruka ili elementarne nepogode). U modi je osobito bio lik svetog Florijana, zaštitnika gustih naselja od vatre (doneli su ga nemački doseljenici iz Bavarske). Neke zgrade na spratu imaju isturene tzv. kibicfenstere na kojima su dokoličarile oficirske žene.

SRUŠENA   LEPOTICA

Najlepše zdanje u Podgrađu bila je čuvena Dunavska (Nepomukova, Novosadska) a najpoznatija kao Vodena kapija, tipičan primer barokne arhitekture ne samo u Petrovaradinu. Podignuta na temeljima stare, dovršena je polovinom 18. stoleća, a rušena od 1924. do 1926.godine (kao i Mostobran na suprotnoj obali Dunava), imala je 12 ovalnih kapija.

PROVIJANTSKI   BASTION

Na Dunavu, ispred Vojne pekare, prikriven je Provijantski bastion, koji pada u oči putnicima sa brodova. Zdanje je ucrtano u plan Tvrđave iz 1747.godine. Levo od bastiona bila je Provijant kapija, a desno Vodena (za neke je to Kapija svetog Jana Nepomuka, zaštitinika mostova, lađara i obalskih radnika). Njoj nasuprot, na novosadskoj obali od 1759. do 1928.godine stajala je i crkvica posvećena Janu Nepomuku, srednjevekovnom češkom svecu.

STARA   RATNA   KOMANDA

Ova skromna jednospratnica ispod nadvožnjaka kolskog mosta, najstarija u Podgrađu, izlazi na tri ulice i sastavni je deo Vojne bolnice (mada nije u njenom krugu,već pripada gradskom jezgru). Od posebnog je značaja za Petrovaradin: u njoj je bila prva, odnosno Stara ratna komanda vojnog garnizona Tvrđave. Sagrađena je po nalogu barona Hajnriha Nehema, generala i komandanta u Petrovaradinu, koji je (posle Karlovačkog mira 1699.godine) gradio i puteve (na primer onaj bilom Fruške gore, posvećen princu Eugenu Savojskom povodom njegove pobede kod Sente). Nehem je umro 1713.godine; počiva u crkvi samostana Svetog Jurja, a na njegovoj nadgrobnoj ploči stoji najstariji epitaf u bogomolji. U njemu se kaže da je ovaj zaslužni vojnik vredan ljubavi zemlje i počasti neba, voljom Svevišnjeg dobio rajsko naselje. U Staroj komandi danas su stomatološka ambulanta i apoteka vojne bolnice.

VOJNA   BOLNICA

Nekadašnji franjevački samostan, u baroknom stilu, građen je od 1699. do 1772.godine. Ukinuo ga je car Josif II (1786.god.) prilikom posete Petrovaradinu i pretvorio ga u vojni špitalj. Crkva je 1808. godine profanirana i preuređena u sedište Slavonske generalne komande. Na fasadi je očuvana plastična dekoracija.
Do 1941. godine tu je bila komanda Dunavske rečne flotile. U sporednom hodniku (delu crkvenog zida u blizini nekadašnjeg Marijinog oltara) – sa poetičnim epitafom na latinskom jeziku stoji nadgrobna ploča Mihaila de Vamberga, inžinjerijskog pukovnika, jednog od graditelja Petrovaradinske tvrđave, koji je umro 1703.g. u 47. godini života.

VOJNA   APOTEKA

Prva apoteka u Petrovaradinu otvorena je 1765. godine i služila je prvenstveno u vojne svrhe. Njen je zakupac bila trgovačka kompanija iz Temišvara. Već iduće godine, zbog slabog poslovanja, prešla je u privatne ruke. Godine 1802. apoteku preuzima Franc Šams, rodom iz Češke, koji se bavio prošlošću Petrovaradina i Fruškogorja: 1820. godine je u Pešti objavio topografiju Petrovaradina i okoline, a nešto kasnije i knjigu o vinarstvu Fruške gore. Posle njega, od 1817. godine, apoteka (u kojoj su svojevremeno priređivane i spiritističke seanse i koja nije uvek bila na istom mestu) više puta je menjala vlasnike. Jedan je bio Teodor Deodato (poreklom iz Venecije) koji je sakupljao stare knjige, oružje i druge umetničke predmete.
Tu su se u svoje vreme okupljale ličnosti od pera (pesnik Jovan Hranilović, dramski pisac Ilija Okrugić Sremac, Antun Gustav Matoš, Šamsov praunuk po ženskoj liniji, a navraćali su i književnici Đuro Arnold i Ubaldo Donadini). Apotekar Aleksandar Brodski je 1906. godine pokrenuo list Fruškogorac, koji je izlazio subotom. Apoteka se u početku zvala Kod zlatnog orla. Enterijer su 1953. godine likovno rekonstruisali slikari Ljubiša Petrović i Milutin Milutinović po uputstvima apotekara i istoričara farmacije Andrije Mirkovića.

CRKVA   SV.   PAVLA

Prema zapisima Franca Šamsa, vojna kapela, ali u okviru Kazamata, postojala je u drugoj polovini 18. stoleća. Dozvolu za nju je tražio mitropolit Pavle Nenadović. Bila je sastavni deo Vojne bolnice, prema Beogradskoj kapiji, da bi se krajem 19. stoleća našla na suprotnoj strani (u bedemima koji su izlazili na Dunav). Spominje se 1892., a 1895. godine je zvanično osvećena i posvećena srpskoj svetici Majci Angelini (bivšoj despotici Branković). Prvi vojni sveštenik ove crkvice (od 1894. godine) bio je krušedolski jeromonah i namesnik German Bošković. Posle ujedinjenja 1918. godine u okviru Vojne bolnice otvorena je veća vojnička crkva. Zgrada nekadašnje električne centrale je 1922. godine adaptirana, a 1927.god. Uobličena u crkveno zdanje. Kralj Aleksandar Karađorđević je crkvi poklonio zvono liveno u Kragujevcu. Osveštao ju je patrijarh Dimitrije Pavlović, a posvećena je svetom Vavedenju. Ikonostas je izradio Vasa Eškićević (1867-1933), rodom iz Iriga, slikar Prve srpske akademije (učenik ruskog slikara Rjepina). Crkva je radila do 1941., a od oslobođenja do 1990. godine u njoj je bio magacin lekova. Vojska je crkvu vratila Sremskoj eparhiji 1990, a na dan Svetog mučenika Ignjatija 1991.godine hram je osvešten i posvećen svetom apostolu Pavlu.

NOVA   KAPIJA

Najduža i najšira kapija na celoj tvrđavi, sa najviše prostorija u oba svoja krila-Nova kapija, u Podgrađu je malo skrivena od očiju. Sagrađena je krajem 18. ili početkom 19. stoleća, a restaurirana je 1915.godine.
Na čeonoj klasicističkoj fasadi,okrenutoj prema Dunavu, grb imperije je položen na lovorove grane i okićen ratnim zastavama.
Sa obe strane stoji po jedna tipizirana barutana, prva svetog Franje, a druga svete Terezije, ispred koje stoji izdvojeno impozantno, jednospratno, pravougaono, elegantno zdanje Izolovanog paviljona.

KAPIJA   VODENIH   ŠANČEVA

Između Crvene, odnosno Nove kapije i Vodenih šančeva nalazi se još jedna dekorativna kapija. Po strani je i neuočljiva, a daleko masivnija od sličnijih objekata na uzbrdici prema Tvrđavi.
Poput Molinarijeve i ona u produžetku ima potkapiju, koja krovnom konstrukcijom podseća na pagodu. U produžetku kapije je sa obe strane stepenast zid, sa velikim ovalnim stražarama, a fasada je spolja nalegnuta na dva bedema.
Bez elemenata klasičnih vrata, korišćena isključivo za prolaz, ova kapija je po svoj prilici bila i obezbeđenje sa dunavske strane.

STARA   KASARNA

Preko puta Arsenala stoji dvospratnica sa dva balkona od kovanog gvožđa. Ovde je bilo sedište Male štapske komande dok je velika bila u susednoj građevini u sastavu Vojne bolnice. U Staroj kasarni je oduvek bila i Inženjerijska direkcija (u čijoj su nadležnosti bili potonski most, saobraćaj i svi građevinski radovi na Tvrđavi).
To je od 1928. do 1941. godine bila Kasarna kraljevića Tomislava.

VOJNI   KAZAMATI

U Tvrđavi već 1769. godine postoji Centralni kazneni zavod Vojnog suda Slavonske generalne komande. Njegove prostorije su bile u produžetku Beogradske kapije, prema Dunavu, odnosno Bastionu svetog Ernesta. Osim vojnika i oficira, tu su u kriznim vremenima zatvarana i civilna lica. Tako su ovde u drugoj polovini 19. stoleća između ostalih čamili bugarski književnik Ljuben Karavelov, prvak srpskog omladinskog pokreta Vladimir Jovanović, socijalista Vasa Pelagić, hrvatski pisac Antun Gustav Matoš, čuveni razbojnik Roža Šandor (koji je pljačkao po Bačkoj). Ranije je tu bio zatvoren Matija Zmajević (admiral Petra Velikog, rodom iz crnogorskog primorja), a za vreme Prvog svetskog rata političar Jaša Tomić i austrougarski kaplar Josip Broz.

BEOGRADSKA    KAPIJA

Jedan od najmonumentalnijih sačuvanih objekata u Podgrađu. Klasicističkog stila sa oblikom i proporcijama dve različite fasade: spoljna je duga 20, unutrašnja 40, dok je visina jedne i druge 10 metara. Zasvođena kapija vezuje Bastion svetog Ignacija sa Bastionom svetog Ernesta . Ulazna fasada ima šest profilisanih stubova, dva gvožđem dekorisana prozora i, iznad ovalnog prolaza, grb Novog Sada. Tu je od 1938. do 1941. godine stajao reljef novosadskog vajara Karla Baranjija (koji je prikazivao ulazak srpske vojske u Novi Sad 1918.god.).
Kapija je dugačka 20, a put kroz nju je širok 5 metara. Slede okovane bankine, barikada, četiri uzidane stražare i dvoja vrata za bočne prostorije. Izlaz karakteriše osam lukom spojenih četvrtastim stubovima.
Druga fasada ima tri ovalna i dva pravougaona prolaza. Sagrađena je 1753. godine. Sa obe strane ima dva kolska i dva pešačka prolaza. Iza ove kapije, u jednom šancu, nalazi se Barutana svetog Franje.

OFICIRSKI   PAVILJON   U   PODGRAĐU

Ispred Beogradske kapije, s jedne i druge strane, stoje dva bivša oficirska paviljona. Dvospratni, ispred Stare kasarne bio je stambeni objekat, dok je drugi, stariji, služio i za vojnu posadu. Ta četvorougaona jednospratnica (sa polukružnim prozorima okrenutih dvorištu) do 1941. godine se zvala Kasarna vožd Karađorđe. Tu je bila i komanda Golubije pošte, jedinstvene u vojsci Kraljevine SHS, odnosno Jugoslavije (pokretni golubarnici su bili skriveni u zelenilu na Trandžamentu).

GLAVNI   ARSENAL

Nekadašnji Glavni arsenal jedna je od najvećih zgrada bivšeg Vodenog grada. Potiče iz prve polovine 18.stoleća. Ima ovalna vrata, a iznad njih elegantan, polukružni rokoko balkon od kovanog gvožđa. U njoj je bilo sedište dvorskog komesara i najveći (strogo čuvan) vojni arsenal u Podgrađu. Posle Drugog svetskog rata tu je bila jedna od prvih kasarni.

KUĆA   BANA   JELAČIĆA

Rodna kuća hrvatskog bana, austrijskog feldmaršala, vojskovođe i nesuđenog srpskog vojvode, grofa Josipa Jelačića (1801-1859) najlepša je privatna barokna građevina u Petrovaradinu. Sagrađena je 1745.godine. Kao carski komandant, Jelačić je 11.juna 1849.godine pokušao da sa Srbima preotme Tvrđavu od Mađara, koji su prešli na stranu Lajoša Košuta.

O stogodišnjici njegovog rođenja, 1901. godine, na fasadi je postavljena spomen-ploča sa uklesanim vencem. Na pročelju jednospratnice je masivni balkon koji drže dve dekorativne konzole. U kući su mahom stanovali generali. Jedan od poslednjih privatnih vlasnika bio je advokat Robert Paulović.

DVOR   SREMSKE   BISKUPIJE

Posle isterivanja Turaka obnovljena je Sremska biskupija, koja je 1741. godine preneta iz Zemuna u Petrovaradin, gde je bila do 1773. godine, kada je spojena sa Bosanskom biskupijom, čije je sedište bilo Đakovo u Slavoniji. U Petrovaradinu su stolovala tri biskupa, a najpoznatiji je Vladislav Serenji, čiji grb i danas stoji na bivšoj biskupskoj rezidenciji čiju uličnu fasadu krasi ovalni portal ukrašen biljnim motivima, a naleže na dva stilizovana korintska stuba. U ovoj zgradi je bio i kućni oltar Biskupije.

ZGRADA   ŠAJKAŠKOG   BATALJONA

Lako naoružani, na čamcima šajkama po kojima su i dobili ime, šajkaši su (poglavito Srbi) bili pripadnici rečne formacije koji su u borbama s Turcima činili ratne podvige na Dunavu i Tisi. Bataljon je 1763. godine, sa sedištem u Petrovaradinu, osnovala carica Marija Terezija. Kada je prestala opasnost od Turaka, ova formacija je ukinuta, a u Šajkaškoj zgradi su stanovali vojni pontonjeri (tu im je bila i bolnica). Do 1944. godine je pročelje ove dobro očuvane jednospratnice krasio drveni grb šajkaša (sada se čuva u Muzeju Vojvodine).

GLAVNA   MALTARNICA

Glavna maltarnica je jednospratnica zanimljiva zbog komunalne funkcije pri Magistratu.
Smeštena u blizini Dunava, pored nje su morali da prođu svi kočijaši i putnici koje je put vodio preko pontonskog mosta.
Tu se naplaćivala maltarina, odnosno mostarina (koncesiju su ponekad imali i civili, mada je to bio monopol Petrovaradinske opštine).
Na fasadi zgrade u niši stoji kip svetog Josifa, zaštitnika domaćeg ognjišta i lake smrti, koji u naručju drži malog Isusa, a ovaj kopljem u obliku krsta probija aždaju kraj nogu sveca.

MAGISTRAT

Bivša Gradska većnica, jednostavne barokne arhitekture, građena je od 1726. godine. Gradska administracija (tačnije Gradski načelnik i Gradsko veće) podređena komandantu Tvrđave, uživala je pravo na skupljanje kaldrmarine (putarine) od putnika i zaprežnih kola. Bila je privilegovana i sa tri trodnevna vašara: o svetom Matiji, svetom Martinu i na dan Svetih apostola Petra i Pavla. Od 1934. do 1942. godine u ovoj zgradi je u 15 prostorija bilo smešteno 30 vagona istorijskog materijala iz Arhiva Vojvodine. U toku Drugog svetskog rata je ova dragocena građa preseljena u kazamate Tvrđave (do 1945. godine). U Magistratu su dugo čuvani trofeji iz bitke na Vezircu (koji su kasnije nestali). Danas je to stambena zgrada na kojoj stoji isturena viseća kula.

KAFANA   „ KOD   ZELENOG   DRVETA“

Prekoputa zgrade Šajkaškog bataljona bila je nekada čuvena kafana Kod zelenog drveta (sa najvećim dvorištem u Podgrađu i očuvanim bunarom na točak). U ovoj prostranoj kući su u zimske dane priređivani balovi, a preko leta redovne igranke (s vojnom muzikom). Sala na spratu bile je prvi bioskop u Petrovaradinu.

OFICIRSKA    KAFANA

Na uglu Štrosmajerove ulice, do 1918. godine, radila je najčuvenija oficirska kafana u Podgrađu-Kod sedam izbornih kneževa (Gasthaus zu densieben Kurfursten). Zvali su je i Kod sedam kurfista. (Kurfisari su sedmorica nemačkih izbornih crkvenih i svetovnih kneževa koji su na osnovu starih pravnih običaja birali nemačke kraljeve). Ovamo su svakodnevno, oko jedanaest sati, na špricer, tj. na sastanak satirično nazvan zum raport navraćali oficiri i u nezvaničnonom razgovoru pretresali dnevne novosti. Vojnicima pristup nije bio dozvoljen. Prvi put se spominje 1739. godine.

GRAĐEVINSKI   MAGAZIN

Građevinski magazin se nalazi u podnožju Tvrđave, pored samostana svetog Jurja. (U zaleđu je bivši Barutni magazin svete Barbare, u čijoj blizini je bilo tursko groblje). Tu je nekad bilo smešteno zarazno odeljenje Vojne bolnice (kolera je u nekoliko mahova zahvatala i Petrovaradinski garnizon). Ovu prizemnu zgradu karakteriše visoki, elegantni odžaci, nalik na male tornjeve ili minarete. Prozori su ukrašeni kovanim gvožđem. Zgrada je podignuta 1747. godine i bila je glavni građevinski magazin u Podgrađu. Danas je ovde smešten Pokrajinski zavod za zaštitu spomenika kulture sa arhitektonskim ateljeom, bibliotekom i bogatom naučnom dokumentacijom.

SAMOSTAN   SV.JURJA

Dvospratna barokna zgrada sa kipom svetog Ignacija, osnivača isusovačkog reda, na fasadi. Građevina je (kao jezuitski kloster) dovršena 1734. god. U njoj je bila crkvena škola. U 18. stoleću sedište isusovaca pretvoreno je u župnu crkvu (za vojnike katoličke veroispovesti). U jednoj sobi na spratu postoji ploča iz 1899. godine na kojoj je uklesano da je ovde od 1838. do 1840. godine kao mladi kapelan živeo Josip Juraj Štrosmajer (181-1905.g.). Ovde je više od 30 godina službovao Ilija Okrugić Sremac, pesnik i dramski pisac.
Samostanska crkva, građena je od 1701. do 1714. godine, u baroknom stilu. Pročelje krase kipovi svetog Franje Ksaverskog, svetog Jana Nepomuka, reljef Bogorodice sa Isusom, poveći stilizovani krst i ploča hrvatskog kralja Tomislava. Podzemni hodnici Tvrđave dopiru čak do crkve.

KRIPTA   CRKVE

U temeljima Samostanske crkve svetog Jurja nalazi se ovalna kripta iz dva dela, koja se za vernike i publiku otvara samo na dan Svih svetih (1.novembra), kada se pale sveće i služi zaupokojena misa. Osim sveštenih i civilnih lica, ovde su od 1758. do 1868. godine sahranjivane i istaknute vojne ličnosti sa Petrovaradinske tvrđave. Sahranjivanje je obustavljeno iz zdravstvenih razloga. Od 109 grobnica u zidu, 23 su prazne. Tu počivaju uglavnom visoki oficiri, od kojih su neki bili plemićkog porekla. U dubini ove dosta prostrane kripte je oltar Svetog križa, sa dva mermerna anđelčića koja se po umetničkoj vrednosti i izradi svrstavaju u najčistiji barok na ovim prostorima. Kriptu spolja provetrava deset zidanih ventilatora.

UNUTRAŠNJOST    CRKVE

Raskošni crkveni oltar je od crnog mermera i ukrašen relikvijama i slikom patrona u svetlijim bojama. To je rad poručnika Karla Nepomuckog (1903.godine), pripadnika 70.pukovnije u Petrovaradinu. Ispod ove slike je starije, tamnije platno s likom svetog Jurja (za sada nepoznatog autora). U crkvi ima više umetničkih slika iz 18. i 19. stoleća. Ovde je (delom) sahranjeno visoko plemstvo izginulo oko Petrovaradina u bitkama sa Turcima 1694. i 1716. godine. Posebno je zanimljiv kameni spomenik grofova Jovana i Georgija Kohari, na kome su reljefno simbolizovani život, smrt i ratne veštine (sa krunisanim lavom u stojećem stavu, koji u kandžama drži isukan mač). Osobito su vredne orgulje na prostranom koru, klasične mehaničke izrade, sa dva manuala i pedalom.

OLTARI    I   KIPOVI   U   CRKVI

U glavnom oltaru je ploča o poseti cara Franje Josifa (1830-1916) ovom hramu 1852. godine. Regent Aleksandar Karađorđević (1888-1934.god) ovde je 1919.godine bio počasni gost Petrovaradinaca. Bogomolja je generalno obnovljena 1903. godine i smatrana je najlepšom u Đakovačkoj biskupiji. Tada je ukrašena i slikama novosadskog umetnika, Bunjevca Stjepana Jakobića. Crkva je jednobroda, duga 35, 72, široka 15,45 metara.
Crkva ima pet oltara. Glavni je svetog Jurja, bogat dekorativnim, umetnički vrednim svećnjacima. Oko njega su kipovi svetog Ignacija Lojole, svetog Longina, svetog Dimitrija, svetog Franje Bordžije i svetog Sebastijana (zaštitnika Tvrđave). Slede oltar svetog Franje Ksaverskog, svetog Petra i oltar Muke Isusove ili Svetog križa. Na njemu se pored Hristovog raspeća nalaze još dva kipa: svetog Ivana Evanđelistara i žalosne Gospe.

MOLINARIJEV   PARK

U produžetku bivše železničke stanice, podignute 1883. godine u pseudoalpskom stilu (danas je to deoničarsko društvo Lovoturs), prostire se Molinarijev park. Nazvan je po graditelju vojnih puteva, generalu Antonu Molinariju, austrijskom baronu. Prva stabla ovde je zasadio apotekar Franc Šams, idejni tvorac ovog zelenog prostora, koji je neko vreme nosio njegovo ime. Uređujući Tvrđavu, Molinari je podizanje ovog parka dovršio polovinom 19. stoleća. U parku nema cveća; samo lipa, hrast i kesten. U dnu parka je starokatolička crkva posvećena svetom Antunu, podignuta 1938. godine. Park je od 1928. godine, kao i most na Dunavu, nosio ime princa Tomislava Karađorđevića. Na početku parka je lovački restoran Trag, nekadašnja železnička biletarnica. U neposrednoj blizini je arheološko nalazište iz rimskog doba.

VOJNIČKO    GROBLJE

Vojničko groblje je formirano 1784. godine iza Tvrđave, u području Trandžamenta, nekadašnjeg njenog odbrambenog dela. Na njemu počivaju mnogi i znani i neznani, iz mirnodopskih i ratnih vremena; među njima i borci izginuli revolucionarne 1848/49. godine (sa piramidalnim spomenikom na glavnoj stazi). Pored staze su grobovi istaknutih oficira: Jakova Šenka, heroja iz pruskog rata; pored njega su dva komandanta Tvrđave, plemići: general Gedeon Krizmanić i Martin Dedović (1756-1822). Dedović je poreklom bio Albanac, rodom iz sremskog sela Hrtkovaca (njegovi preci, katolici sa Kosova iz plemena Klimenta. U Vojvodinu su se naselili 1739. godine); borio se protiv Turaka i Napoleona; nosilac je Leopoldovog ordena, Medalje Marije Terezije i Artiljerijskog krsta; poznat je kao graditelj više vojnih objekata u Ugarskoj, Austriji i na Balkanu. U grbu na nadgrobnom spomeniku, pored drugih simbola, nalazi se i turska glava s čalmom.

CIVILNO   GROBLJE

Civilno groblje se nalazi pored Vojničkog. Čine ga dve odvojene parcele. Na ulazu je uočljiv skroman spomenik rodoljubima i borcima (iz Petrovaradina, Novog Sada, Sremskih Karlovaca, Sremske Mitrovice, Zagreba, Manđelosa, Osijeka, Sremske Kamenice, Bribira i Bijeljine) koje su streljale ustaše 1941. godine u Vukovaru. Podignut je 1954. godine. Na ovom groblju je neka od kamenih znamenja radio čuveni novosadski kamenorezac Jovan Šoman. Sva su od crnog mermera: slova isklesana u njima uvek su izrazito bela. Na groblju nema traga o silnim mrtvacima iz vremena podizanja tvrđave, kada je (po legendi) dnevno umiralo na desetine ljudi. Oni su plitko sahranjivani pod bedemima Tvrđave ili su bacani u močvaru. Nije bilo veće kletve nego nekom poželeti da mu duša Varadin gradi.

OSTATAK   MOSTOBRANA

Na Dunavskom keju u Novom Sadu, ispod Spomenika žrtvama racije, uz samu obalu stoji okrugli kameni stub sa zaobljenim vrhom. To je jedini ostatak nekadašnjeg Mostobrana, koji je od 1694. godine, bio sastavni deo Petrovaradinske tvrđave. Bilo je to utvrđenje sa bedemima i kapijama zvezdastog oblika, okrenuto prema gradu, a ravnom osnovom ka Dunavu. Služilo je kao zaštita mosta, a delimično i Tvrđave. Kameni stub (visok preko tri, obima 2,85 metara) izgrađen 1831.god. služio je za merenje vodostaja na pristaništu. Te godine je ovde pristao prvi putnički parobrod Franc I. Pristanište je bilo uređeno i narod se na njemu obično okupljao jednom nedeljno, kada bi dolazila bela lađa. Tu, za Novosađane svojevrsnu atrakciju, je u putopisu iz 1838. godine zabeležio i slavni danski pisac Hans Kristijan Andersen (kada je Dunavom putovao u Srbiju). Stub je bio u neposrednoj blizini crkvice Svetog Nepomuka do koje je (prema legendi) stizao tajni tunel ispod Dunava u koji se ulazilo iza oltara crkve Svetog Jurja u Petrovaradinu. Urušila ga je i napunila voda. Kroz njega je, navodno, poslednji prošao jedan oficir i na rukama s jedne na drugu stranu preneo svoju ljubavnicu (1912.g.). Tu se zaustavio i izašao na kej svrgnuti internirani mađarski kralj i poslednji austrijski car Karlo sa suprugom Zitom (1921.godine).

CRKVA   NA   TEKIJAMA

Tekije su hrišćansko svetilište ekumenskog karaktera: svake godine, uoči 5. avgusta, litijama i procesijama pohode ga pravoslavci, protestanti i katolici-u znak sećanja na pobedu nad Turcima 1716. godine, na dan Snežne Gospe. Na tom mestu je u srednjem veku bila mala kapela bez tornja, koju su porušili Turci kada su u 16. stoleću zauzeli ove krajeve. Oni su tu podigli drvenu džamiju sa minaretom i malu tekiju za dva derviša. (Arapska reč tekija označava mirno počivalište, obično pored puteva i uvek pored dobre vode, ako u blizini nije bilo većih hanova.). Petrovaradinski fratri su 1687. godine džamiju ponovo pretvorili u hrišćansku bogomolju, koja je polovinom 18. stoleća u pročelju dobila drveni toranj, a unutra tri manja oltara (katolički, pravoslavni, protestanski). Sadašnja crkva (u gotskom stilu, sa dva tornja i tri zvona u jednom), osobitim zalaganjem opata Ilije Okrugića Sremca (1827-1897.god.), sa dozvolom biskupa Josipa Juraja Štrosmajera, po projektu zagrebačkog arhitekte Hermana Bolea, podignuta je 1881. godine. Na zadnje kube postavljeni su krst i polumesec (simbol da je ova bogomolja pripadala i muslimanima). Crkva je posvećena Snežnoj Gospi.

SLIKA   BITKE   KOD   PETROVARADINA

Bitka kod Petrovaradina 5. avgusta 1716. godine nadahnula je nekolicinu evropskih slikara. Najpopularnija je slika Holanđanina Jana van Huhtenburga n(1647-1733.god.), koja se najčešće kopira. Huhtenburg je od 1708. godine bio u službi Eugena Savojskog i po njegovim uputstvima je na velikim platnima naslikao deset njegovih bitaka po talijanskim, holandskim, nemačkim i našim bojištima. Slike bitaka kod Petrovaradina i Beograda završio je 1717. godine. Kao i ostale, obe su od znatne istorijske i umetničke vrednosti. Dogodilo mu se, međutim, da hrišćanskom bogu iznad glave stavi paganskog boga Marsa, a vesniku pobede arhanđelu Gabrijelu je zaboravio da naslika krila. Zato ga je papa Klement XI (1700- 1721.god.) isključio iz crkve. Papa nije znao da je Huhtenberg protestant pa je otuda kasnije potekla šala da se slikar kroz kapidžik provukao u raj.

SPOMENIK   NA   VEZIRCU

Spomenik princu Eugenu Savojskom (1663-1736.god.) na Vezircu, podalje od crkve na Tekijama, u bukovačkom ataru, podignut je na inicijativu oficirskog kora Sedamdesete pešadijske regimente u kojoj su uglavnom služili Srbi iz Srema i Slavonije (činili su više od polovine kadra), a popularno su zvani zipcigeri. Od belog mermera, sa polumesecom i krstom u podnožju, visok 6,5 metara, po nacrtu arhitekte Hermana Bolea, spomenik je izgrađen u Zagrebu, u tamošnjoj Obrtničkoj školi. Spomenik je pompezno otkriven 5. avgusta 1902.godine. Eugen Savojski je 5.avgusta 1716. godine porazio Damad Ali-pašu, koji je pri povlačenju umro u pravoslavnoj crkvi Svetog Nikole u centru Karlovaca. Turci je zato nisu porušili.
Damad Ali-paša je sahranjen na Kalemegdanu u Beogradu. Ovde je bio njegov šator, pa se ovaj potez po njemu i naziva Vezirac (a onaj niže Alibegovac). Princ Eugen je posle ove pobede Tvrđavi ostavio celu intendansku komoru, kuvare, pekare, kovače, krojače i drugo pomoćno osoblje. Legenda kaže da je na dan bitke pao sneg i turska vojska se smrzla, jer je to bio dan Snežne gospe (jedini zimski svetac u letnje dane). Uoči bitke se digla strahovita oluja, koja je izazvala nagli pad jutarnje temperature, što je umnogome uticalo na ishod ovog okršaja. Princ Eugen Savojski je iskoristio vremensku nepogodu: po najcrnjoj noći je zašao Turcima iza leđa. Damad Ali-paša je po rođenju bio Albanac, a Eugen Savojski Francuz talijanskog porekla. Do spomenika se stiže puteljkom koji se, od starog puta Novi Sad-Beograd, odvaja preko puta crkve na Tekijama.

DVE   VLADARSKE   POSETE

Polovinom jula 1852.godine mladi austrijski car Franja Josif (1830-1916.god.) obilazio je svoju novu krunovinu. Vojvodstvo Srbija i Tamiški Banat, (kao srpski vojvoda) i tom prilikom je posetio i Petrovaradinsku tvrđavu. Prilazak lađe novosadskoj obali oglasili su topovi sa Varadina, a ključeve grada mu je na obali predala kći čuvenog novosadskog advokata Paje Gostovića (uz pozdrav gradonačelnika Grigorija Jovšića). Posle posete sudu, katoličkoj, pravoslavnoj i unijatskoj crkvi, car je na konju odjahao u Petrovaradin, gde se u samostanu Svetog Jurja pomolio bogu (15.jula 1852. godine, kako stoji na kamenoj ploči u oltaru). Nakon obilaska Karlovaca, u Oficirskom paviljonu na Tvrđavi priređen je raskošan ručak kome su, uz najuglednije gradske zvanice i generalitet, prisustvovali patrijarh srpski Josif Rajačić, bački vladika Platon Atanacković, nadvojvoda Albreht Habzburški, guverner Vojvodine grof Jovan Koronini (inače Slovenac), guverner Erdelja knez Švarcenberg, delegat kneza Srbije vojvoda Stevan Knićanin, gradonačelnici Novog Sada, Subotice i Baje. Uveče je Tvrđava osvetljena prema Novom Sadu (sa carskim orlom od upaljenih sveća). Prenoćivši u Vojnoj komandi, car je sutradan obišao podzemne vojne galerije i odao počast vojsci. Zatim je otišao u Titel.
Od legitimnih dinasta, Tvrđavu je 1919. godine posetio i regent Kraljevine SHS Aleksandar Karađorđević (1888-1934.god.), budući prvi jugoslovenski kralj. On je, kao gost petrovaradinskih Hrvata, obišao Tvrđavu i Samostan svetog Jurja.

KARAĐORĐE

Posle propasti Prvog srpskog ustanka 1813.godine, njegov vođa Karađorđe Petrović (1762-1817.god.) bio je (s porodicom) neko vreme interniran na Petrovaradinskoj tvrđavi. Neposredno pred ulazak Turaka u Beograd, 3. oktobra, napustio je Srbiju i prešao u Zemun. Upućen je u manastir Fenek na Savi, a odande u Golubince (gde je boravio u tzv. Šlosu). Komandantu Slavonsko-sremske generalne komande, generalu i austrijskom baronu Hajnrihu Sigentalu, bečki Ratni savet je 31. oktobra naredio da se Karađorđe iz Srema prebaci u Festung na Dunavu. Od tadašnjeg komandanta Petrovaradinske tvrđave Sigental je zatražio da se srpski vožd pristojno smesti te da mu se dodeli poverljivi oficir koji zna ilirski jezik. Ovaj će paziti da ne pobegne i, bez njegova prisustva, ne uspostavlja kontakt sa strancima.
Pod strogom kontrolom vojne cenzure biće i njegova prepiska, a stanovaće u Oficirskom paviljonu na Gornjoj tvrđavi. Tu je Karađorđa posećivao i ruski pukovnik Teodor Ivanovič Nedoba koji je neko vreme konačio u Novom Sadu. Pored Karađorđa, ovde su bile internirane i srpske vojvode Mladen Milovanović, Sima Marković, Jakov Nenadović, Janićije Đurić i pop Luka Lazarević, kojima je takođe bilo ograničeno kretanje. (Jakov Nenadović i njegov sin Jevrem su pokušali da pobegnu, ali su uhvaćeni u Irigu). Karađorđe je odavde, 22. januara 1814. godine, po naređenju Ratnog saveta, upućen u Grac i onde boravio sve do odlaska u Rusiju.

BOMBARDOVANJE   SA   TVRĐAVE

Najtragičniji datum u istoriji Petrovaradinske tvrđave svakako je 12. juni 1849. godine, kada je mađarska revolucionarna vojska, po naređenju generala Pavla Kiša, bombardovala Novi Sad. Garnizon na Tvrđavi je izdao cara i prišao nacionalnim snagama Lajoša Košuta, koji je od Beča tražio separatnu mađarsku državu. Vojska pod komandom hrvatskog bana i feldmaršala Josipa Jelačića (sa carskim trupama i srpskim dobrovoljcima) došla je u Novi Sad 11. juna 1849. godine i raspoređena na više strana s ciljem da zauzme Mostobran, a zatim i Tvrđavu. Jedinice generala Draškovića, Budisavljevića i Stratimirovića (pod Jelačićevom komandom) stacionirale su se kod Kisačke, Piroške i Temerinske kapije u gradu. Nije uspeo pokušaj da se osvoji priobalni deo Dunava kod Novog Sada. Mađari su sutradan bombardovali varoš. Nastala je velika panika i bežanija, Srba prema Kaću, a Nemaca prema Futogu; svako je bežao prema svojim nacionalnim sredinama. Pred onima koji su pokušali da spas pronađu u Tvrđavi vrata su ostala zatvorena. Novi Sad je pretrpeo štetu kakvu nije imao u svojoj istoriji. Tom prilikom je do izražaja došao strateški položaj Petrovaradinske tvrđave: odande je topovima sve odlučeno.

MARKO   MILJANOV

Slavni crnogorski junak i vojvoda kučki Marko Miljanov (1838-1901) prvi put je (sa suprugom Stefanijom) boravio u Novom Sadu 1893. godine, kao gost novosadskih Srba. Pozvan je da poseti Tvrđavu, gde je došao u pratnji pukovnika Miloša Stoisavljevića, a na Trandžamentu je prisustvovao vojničkoj zakletvi i manjem defileu oružanih snaga. Za tu priliku je, umesto tribine, na travi razapet veliki šator. Iz njega je, nakon bogosluženja, posmatrana ceremonija. U prvom redu, u hladovini, sedeli su komandant garnizona general Ambrozi i njegovi gosti. Kada je počela parada, general Ambrozi je ustao i zapovednički rekao: „Napred marš!“. Vojvoda je na to reagovao komentarom da je to kod Crnogoraca drukčije: „ Ja isučem sablju pa velim Za mnom, junaci! A ne pošljednji kao vi !“.
Svojom duhovitošću i pojavom vojvoda je ostavio snažan utisak na oficirski kor i mnoštvo drugih zvanica. Ispraćen je kao što je i dočekan: njegov fijaker je do grada pratila počasna vojna pratnja.

SVETOZAR   BOROJEVIĆ

Najeminentnije vojno lice sa Tvrđave (pored Eugena Savojskog) neosporno je bio Srbin Svetozar Borojević (1856-1922.god.), rodom iz Kostajnice. On je ovde 1904. godine (kao general) komandovao Četrnaestom pešadijskom brigadom i bio na glasu kao savestan i strog starešina koji neobično drži do vojničkog morala i kažnjava svakog ko na bilo koji način osramoti uniformu (pogotovo pijanstvom ili osorno se ophodeći prema civilnim licima). Završio je vojnu i generalštabnu akademiju i, posle okupacije Bosne 1878. godine, tokom svoje karijere se nalazio na raznim visokim položajima u vojsci. Bio je predavač, generalštabler i čelnik pešadijskih jedinica u miru. Za vreme Prvog svetskog rata je, u činu feldmaršal lajtnanta, komandovao carskim armijskim formacijama na Karpatima i u Italiji.

Visoki čin feldmaršala lajtnanta sa baronatom dobio je pre sukoba velikih sila, kada je na zajedničkim vojnim manevrima Austrougarske i Nemačke pobedio cara Vilhlema II (prestolonaslednik Franc Ferdinand je zbog loših odnosa sa kajzerom komandu prepustio Borojeviću). Dobio je i plaketu za ratne zasluge (sa svojim likom) koju je 1916. godine izradio bečki umetnik G. Herman.

ZEMLJIŠNI   POSED   GARNIZONA

Carsko-kraljevska privilegovana vojna, slobodna i streljačka kompanija u Petrovaradinu imala je i zemljišni posed koji je propisao Urbarium za 1762. godinu. Razvojačenjem Vojne granice 1873. godine, šume Petrovaradinske pukovnije su podeljene na državnu imovinu i opštinsko vlasništvo i tako je deo tog poseda preuzela Petrovaradinska imovinska opština. Međutim, iz Statuta o uređenju Gradske uprave Petrovaradina iz 1906. godine proizilazi da je opštinska zemljišna svojina i Tvrđava sa svim svojim unutrašnjim i spoljašnjim međama.

SKULPTURE   NA   TVRĐAVI

Na Petrovaradinskoj tvrđavi, u Podgrađu i po perifernom delu, od 1957. godine je postavljeno više umetničkih skulptura koje nisu u neposrednoj vezi sa njenom istorijom. Najvišim površinskim delom Tvrđave, Kavalirom, dominira bronzana skulptura Dva jelena noovosadskog vajara Jovana Soldatovića (iz 1974. godine). Ranjenik, rad beogradskog umetnika Aleksandra Zarina, na Bastionu cara Josifa I, postavljen je 1957. godine. Poprsje arhitekte Miloja Milojevića (1923-1968), bivšeg direktora Pokrajinskog zavoda za zaštitu spomenika kulture, delo je novosadskog vajara Pavla Radovanovića. Postavljeno je 1972. godine na toj ustanovi (u produžetku Samostana svetog Jurja). Neposredno iznad Rezervnog ratnog bunara stoji kamena stilizacija muške i ženske figure u zagrljaju. I to je delo Jovana Soldatovića iz 1974. godine. Poprsje narodnog heroja Janka Čmelika (1905-1942.g.) postavljeno je na Trandžamentu, u kasarni koja nosi njegovo ime. Uradio ga je vojnik Momčilo Golub, Splićanin, 1977. godine. Kamena skulptura Dvoje, rad beogradske vajarke Olge Jančić iz 1984. godine postavljena je na Bastionu cara Josifa I.

Brozana figura Koreni, rad beogradske vajarke Ane Bešlić, postavljena je 1961. godine na platou Bastiona pape Inoćentija III.
Ispred Leopoldove barutane, gde je bio njegov atelje, postavljena je 1995. godine bista pesnika Miroslava Antića (1932-1986), rad Jovana Soldatovića.